Na traza dos mineiros galaicos

Aínda que asociamos os inicios da minería masiva en Galicia ao interese do Imperio romano polo ouro do noroeste, novas evidencias atopadas na terra de Lemos levan a pensar nun episodio anterior, na segunda Idade do Ferro. Unha nova investigación na Roda do Castro de Salcedo (A Pobra do Brollón) leva ao arqueólogo Xurxo Ayán a considerar que na terra de Lemos deuse un fenómeno prehistórico de explotación a gran escala dos recursos mineiros da comarca, e un procesado masivo dese mineral en monumentais castros especializados na metalurxia.

"Tendemos a considerar os castros como aldeas máis ou menos igualitarias nas que había un ferreiro ou dous, pero isto é unha visión distinta", sinala Xurxo Ayán. Un conxunto de castros nos que se atopan grandes volumes de escouras de ferro, localizados nas proximidades de áreas mineiras do ferro e nos que a arqueoloxía permitiu identificar características singulares. Os resultados da aplicación de técnicas arqueolóxicas non invasivas sobre o xacemento de A Roda do Castro en Salcedo (A Pobra do Brollón) levaron a Xurxo Ayán a dar un paso máis na sospeita que viña tendo tralas sucesivas intervencións no castro de san Lourenzo, tamén na Pobra do Brollón. "Fronte unha visión autosuficiente e igualitaria dos castros, estamos falando dunha sociedade máis complexa e organizada, na que se producen fenómenos sociais relevantes que levan a unha minería e procesado de material a escala que poderiamos definir como industrial", explica Ayán. E todo isto, en tempos anteriores ao Imperio romano.

A Roda do castro
No 2021, o terrible incendio que asolou a zona de Ribas de Sil acadou a parroquia de Salcedo. A queima de vexetación fixo visibles as espectaculares estruturas defensivas da Roda do Castro, un xacemento fortificado xa catalogado pero que ata o momento oculto baixo a vexetación. O rechamante sistema defensivo circular do castro propiciou o interese dos veciños. A través da comunidade de montes de Salcedo decidiron financiar unha pequena intervención, valéndose das últimas tecnoloxías, para avanzar no coñecemento do xacemento. Técnicos do CSIC baixo a dirección de Ayán realizaron un modelo LiDAR centimétrico do castro que permitiu identificar moitas estruturas externas. "Por exemplo, localizamos un posible torreón no norte, coñecemos ben as murallas exteriores da zona sur", explica o arqueólogo, "aínda que a característica máis novidosa é una prolongación da muralla do castro ladeira abaixo, ata unha fochanca de 25 metros de diámetro de funcionalidade aínda descoñecida". Para o arqueólogo, esta estraña estrutura ten moitos paralelos cos bracchium dos campamentos romanos, unhas extensións que permitían incorporar fontes de auga no ámbito da defensa dos recintos militares. O equipo aínda non pode determinar se esa fochanca pode corresponder a un recurso acuífero, mineiro ou a súa relación con esa prolongación.


Interpretación dos resultados do gradiómetro no interior da Roda do Castro. Foto: Proxecto A Roda do Castro

Un poboado organizado ao redor da metalurxia
Pero a Ayán a Roda do Castro tíñalle un olor especial sobre todo polos datos que o gradiómetro, unha especie de radar subterráneo, ofreceu do subsolo do castro. Os datos obtidos polo técnico Carlos Otero ofreceron unha curiosa distribución das estruturas, case todas pegadas á muralla polo interior. Cara o interior da croa o gradiómetro rexistra un espazo baleiro, só interrompido por unha estrutura complexa e de gran tamaño no centro.

"Nesas estruturas cinguidas á muralla atopamos valores moi elevados de compoñentes férricos, o que indica pola xeral a presenza de moitas escouras e posibles fornos de función", explica Ayán, "e iso é tal cal o que nos atopamos durante a escavación do castro de San Lourenzo, unha actividade moi elevada de metalurxia do ferro, con crisois e mesmo fornos portátiles. Ademais, e aínda que a zona central de san Lourenzo foi transformada pola posterior actividade medieval, o nivel castrexo tamén parece seguir a mesma disposición, cun gran baleiro central".

Así que o arqueólogo pregúntase se non estará a suceder o mesmo na Roda do Castro. "Un aspecto importante é a posición xeolóxica do propio castro, xusto na liña de fractura entre dúas facies, a ordovícica e a silúrica. Nese límite de contacto aparece turmalina, un mineral de gran valor estética, e óxido de ferro", explica.

As escavacións en san Lourenzo proporcionaron a Xurxo ademais indicacións moi suxestivas que agora comezan a ter paralelos neste castro relativamente próximo. "En san Lourenzo observamos un único nivel de ocupación do xacemento na segunda Idade do Ferro e ausencia de romanización, así como determinados indicios que parecen falar de que non era un poboado normal, como a escasa diversidade da cerámica ou a solidez das propias vivendas", explica Ayán, "o cal contrasta coa monumentalidade das murallas construídas. Parece un poboado orientado á actividade mineira e de procesado destes minerais". E un poboado que se abandona cando deixa de ser útil.

Por que tanta metalurxia?
A que se pode deber unha produción a escala industrial do ferro? Onde vai ese ferro? "Eu creo que estamos valorando pouco a influencia celtibérica", explica Ayán, "pero a influencia da Meseta no urbanismo dos castros de Lemos, ou nas fibelas que atopamos é moi importante". Ayán lembra que en san Lourenzo atopan numerosos crisois de fundición de ferro pero non obxectos rematados dese material, como se todo estivera orientado á exportación. Poderá pasar algo similar na Roda do Castro? Ata o momento, a evidencia é a presenza masiva de restos férricos en todas as estruturas ao pé da muralla. E a sospeita de que non foron os romanos os primeiros en aproveitar de xeito industrial o territorio galaico. Futuras investigacións poderán axudar a comprender estes intrigantes castros-factoría de Lemos.