Na procura da borrosa traza da violencia

O arqueólogo Samuel Nión busca no castro de Elviña (A Coruña) os motivos do desmantelamento dunha parte importante do castro no século I d.C. Trala procura, está o obxectivo de detectar algo ata agora non visto nos castros galegos: as trazas arqueolóxicas da violencia.

"Non somos capaces de ver aínda os conflitos nos castros", explica o arqueólogo Nión, investigador nestes momentos do Instituto de Ciencias do Patrimonio do CSIC, cando alude ao que está a buscar no castro coruñés de Elviña. "Pero non é tan raro. Pasou tamén coa cerámica púnica, do sur peninsular. Antes non se recoñecían eses materiais e agora vémolos en moitas partes". Unha das novas fronteiras da arqueoloxía galega é detectar episodios e realidades que ata agora se cadra tiñan máis intensidade temporal que arquitectónica, como a relixiosidade ou a violencia.

Se hai unha disciplina que non para de cambiar é a arqueoloxía. Novas técnicas, novas tecnoloxías pero sobre todo novas preguntas e novas xeracións. Samuel Nión é un dos arqueólogos que está a ofrecer, nos últimos anos, unha revisión profunda da Idade do Ferro en Galicia. O castro de Elviña, o gran asentamento fortificado das aforas do casco urbano da Coruña, concentra unha parte importante das súas investigacións. "Xa nas escavacións de José María Bello falábase de que había zonas da croa que se abandonaban sistematicamente, de xeito moi rápido", explica Nión, "e en efecto, hai partes da muralla que están máis arrasadas do agardado para un abandono natural".

Nos últimos anos a violencia ou a presenza de continxentes militares romanos ocupa unha axenda cada vez máis grande nas investigacións sobre a Idade do Ferro e o seu fin. O colectivo romanarmy ten localizado un gran número de campamentos militares romanos nos últimos anos, pero non teñen aparecido aínda escenarios de asedio, como xa se teñen documentado noutras áreas da península. A Idade do Ferro non é un episodio máis. O seu especial vínculo coa identidade galega do presente fai que a interpretación da época se viva cunha paixón que vai máis alá das dinámicas académicas.




O torreón exterior desaparecido do castro de Elviña

O torreón desaparecido
"Todos os detalles que vexo fanme erguer unha cella", explica bromeando. En concreto, Nión coñecía ben dous puntos do castro de Elviña onde se observaban comportamentos pouco frecuentes nos castros. "Cando escavamos unha das portas do acceso, atopamos un sistema con dous torreóns e outros dous que se prolongaban cara fóra. Pero o torreón exterior que debera estar á dereita simplemente non se atopaba", explica, "alí debía haber algo porque atopamos un quicio no centro que amosaba que había unha porta con dúas follas. Pero onde debera estar o soporte había un buraco enorme e no que non quedaba unha soa pedra". Nión consultou a expertos en asedios que lle explicaron que un fenómeno frecuente tras un ataque romano era desmontar parcial ou totalmente as cimentacións das defensas para dificultar a reorganización militar desas comunidades. O colapso das murallas de Elviña parece ser coetánea ao propio torreón.

Por outra banda, Nión publicou recentemente, xunto con Guadalupe Castro e Alba Carneiro, o estudo " El Edificio de los Betilos (Castro de Elviña, A Coruña): religiosidad e interacciones culturales en la Edad del Hierro del Noroeste" na revista Spal da Universidade de Sevilla. Velaí centrábase nun enigmático edificio da croa do castro, localizado ao carón do acceso suroeste a ese recinto superior. Nión interpretaba o edificio como un espazo cultual, unha especie de templo, caracterizado por varias estancias e un conxunto de betilos –pequenos menhires pétreos- con conexións tanto nas culturas do mediterráneo como nas atlánticas. As datacións absolutas a través de C14 permitiron determinar que o edificio fora intencionalmente destruído e abandonado de xeito abrupto a mediados do século I a.C. Un episodio que os investigadores relacionaron co ataque de Xulio César e o colapso das relacións entre os ártabros cos púnicos de Gades (Cádiz), e a ruptura das relacións entre galaicos e gaditanos. A destrución deste santuario é unha das primeiras estruturas dun castro galego que se relaciona nun paper académico cun acontecemento histórico recoñecible nas fontes: a expedición de saqueo de Xulio César a Brigantium para obter riquezas coas que financiar as súas aventuras políticas.





Na procura de máis datos
Co obxectivo de obter máis datos e poder comprender os motivos de por que parte das monumentais estruturas defensivas de Elviña foran desmontadas ou simplemente desapareceran, Nión comezou a investigar noutras áreas. A partir de datos obtidos en 2022 con xeorradar, detectáronse anomalías subterráneas no que se coñece como 'terraza sur' do castro de Elviña.

"Están xusto enfronte do castro, a penas a uns cen metros. É unha elevación bastante curiosa que se atopa á mesma altura que as defensas do castro", explica Nión. A escavación permitiu recuperar unha gabia bastante longa que podería corresponder a estruturas asociadas a un asedio romano. "Pero tamén chama a atención un parapeto que se pode observar polo lado oeste", explica o arqueólogo. "Unha das características dos sistemas romanos de asedio é que, se poden, tentan estar á mesma altura do elemento que se pretende asediar para mellorar o lanzamento de proxectís. Desde esta plataforma estás en liña coa zona do torreón destruído", explica Nión. Na gabia o equipo recuperou materiais romanos moi rodados, unha fusaiola que non permite obter conclusións, aínda que se se recolleron carbóns que permitirán datacións por C14. Curiosamente, un coello veu na súa axuda. "Na entrada dun tobo atopamos un bolaño de pedra duns vinte centímetros de diámetro de 5,6 kgs de peso", explica Nión, "o seu peso, unhas trece minas áticas, é consistente co sistema de pesos republicanos". Podería ser un proxectil empregado nun asedio de Elviña?



"Non o sabemos. Temos por agora unicamente probas circunstanciais, pero nada definitivo", explica Nión. No futuro o arqueólogo pretende continuar traballando nestas estruturas da terraza sur, na procura de máis datos sobre o lugar. Pero tamén revisar as zonas do castro xa escavadas, volver mirar a documentación, volver estudar as zonas xa escavadas cos ollos cheos das preguntas que os científicos do século XXI fan á Elviña do século I a.C., tentando atopar máis indicios que permitan documentar un ataque violento ao castro e quen o produciu. Non hai certezas aínda, pero cada vez as preguntas se volven máis concretas.