Entrar con lendas, saír con tumbas

Conta Rafael Rodríguez, arqueólogo que liderou a escavación preliminar do convento de Santa Clara (Pontevedra), que moitos dos numerosos veciños que visitaron a intervención arqueolóxica querían confirmar se as vellas lendas que se contan na cidade eran reais. "Atopáchedes os fetos enterrados polas monxas? E o túnel que comunicaba co mosteiro de San Francisco?". Rafael Rodríguez, arqueólogo da Deputación de Pontevedra, contestaba que non, aínda que as zonas escavadas do edificio permitiron localizar varias zonas de enterramento das monxas. "E en canto ao túnel, o certo é que a partir do século XVIII as monxas conseguiron emanciparse da titela dos monxes franciscanos, que ata ese momento dispuñan das chaves do convento e o gobernaban como querían", explica Rafael Rodríguez.

A campaña arqueolóxica de carácter valorativo promovida pola Deputación de Pontevedra acaba de rematar e Rodríguez explicará hoxe á tarde, ás 19 horas, na propia igrexa de Santa Clara, os primeiros resultados da intervención. O título resume os achados do proxecto: "Ósos, cacharros, clausura e chocolate". A conferencia irá seguida, ao longo do mes de novembro e decembro, doutras charlas de especialistas ao redor de temáticas parciais de investigación, como o patrimonio documental do convento, a arquitectura, os materiais mobles ou a antropoloxía física dos restos humanos exhumados. A partir de agora, convocarase un concurso internacional para a rehabilitación e posta en valor do convento como novo edificio do Museo de Pontevedra. O Concello de Pontevedra, propietario do edificio, adquiriu en decembro de 2021 o inmoble ás monxas por 3,2 millóns de euros.

Primeiros resultados en Santa Clara:


"A primeira gran conclusión é que non temos unha conclusión definitiva", di Rafael Rodríguez entre risos. E non será por metros cadrados: en total abríronse en Santa Clara uns 780 metros, constituíndo a intervención máis ambiciosa dos últimos anos no ámbito monástico do país. Os resultados permitiron unha visión privilexiada da cotidianidade das monxas na Idade Moderna, moi vinculada ás súas orixes sociais na clase alta. Pero tamén da humildade do espazo residencial do mosteiro nos seus tempos fundacionais, nos séculos XIII e XIV. "Temos moi poucos indicios da fundación alén da igrexa e, por suposto, da documentación. Aparécennos algunhas estruturas medievais, pero a cultura material non acompaña. Hai que ter en conta que era unha comunidade moi pequena, de seis ou sete monxas", explica Rodríguez. Entre elas a gabia de cimentación dun edificio medieval que sería demolido trala Desamortización, no século XIX, e sobre o que despois as monxas instalaron o último campo santo do convento, activo ata 2015.

Arqueoloxía da arquitectura en Santa Clara:


A situación cambia de xeito radical a partir do século XVI e ao longo de toda a Idade Moderna, cando do solo de Santa Clara van emerxer unha chea de fragmentos de cerámica que revelan como o humilde e austero mundo das monxas estaba conectado co exterior da clase alta. En Santa Clara apareceron cerámicas de Talavera, de Portugal e mesmo de China. "Son moi interesantes porque nos permiten ter unha cronoloxía bastante afinada. Comezan no século XV ata o século XVIII", sinala Rafael Rodríguez, "é cerámica de luxo". As novicias, procedentes da fidalguía da comarca, entraban no convento cunha dote material, de coidados obxectos, e un conxunto de propiedades asociadas a el. Pero un curioso detalle: a cerámica de luxo deixaba de selo cando se entraba en Santa Clara. De ser usada en ocasións especiais, pasaba ao día a día do mosteiro. E así luxosas cerámicas chinesas valían para o cotío do monótono ciclo diario das monxas. En total, os arqueólogos recuperaron 8.000 pezas de cerámica e metal ou outros materiais durante a intervención, incluíndo unhas chocolateiras que habían suavizar o rigor monástico.

Documentación histórica e proceso de material:


A diferencia de clase tamén se aprecia con forza nas propias áreas de enterramento. Nunha sala que hoxe é portería, o equipo arqueolóxico exhumou cinco enterramentos que se caracterizaban porque os corpos foron soterrados en ataúdes. "Pensamos que podería tratarse da primitiva sala capitular. Pola contra, tanto no claustro do mosteiro como noutra área máis distanciada, os corpos enterrábanse unicamente cos sudarios ou mortaxas. "Neste último caso, cremos que era o cemiterio dos serventes do convento".

Rodríguez considera que "aínda temos moitas cuestións abertas, pero xa podemos ir definindo a evolución do edificio. Son 750 anos de evolución arquitectónica, desde unha estrutura bastante ambiciosa a fins da época medieval ata o gran salto cuantitativo e cualitativo do convento durante a Idade Moderna, na que o convento medra en diferentes fases, conforme as monxas van conseguindo recursos.

Todo o proceso de intervención arqueolóxica, xunto coas visitas abertas ao convento, xeneraron una enorme resposta cidadá, por parte dos veciños que querían coñecer o interior dun recinto de clausura que forma parte da paisaxe urbana pontevedresa desde sempre. Entraron coas vellas lendas e saíron con nova información científica.