Cando o lume viaxa no tempo

Aínda que sempre se fala do dano que causan os incendios forestais aos petróglifos, poucas veces se estuda que impacto teñen noutro tipo de xacementos. A queima de parte do xacemento da Idade do Ferro de A Roda (Salcedo, A Pobra do Brollón) permitiu unha primeira avaliación de urxencia por parte de especialistas para determinar o impacto do lume sobre os castros, e as conclusións serán remitidas á Dirección Xeral de Patrimonio. Falamos con Benito Vilas, de Árbore Arqueoloxía, para coñecer como afectan os lumes a estes xacementos.

A historia podería parecer case máxica. Durante o dramático incendio de Ribas de Sil, a semana pasada, o lume chegou do río do Lor, na banda de Quiroga, atravesou o río e subiu polas ladeiras da parroquia de Salcedo (A Pobra do Brollón). A situación era grave porque o incendio, cunha fronte de dous quilómetros de ancho, dirixíase contra unhas casas recén recuperadas, e os medios de intervención estaban a vivir unha situación de estrés. Os buldozer chegaron a unha zona boscosa para realizar cortalumes de urxencia que pararan o avance do lume cara a vivenda. Pero Teddy López, presidente da comunidade de montes de Salcedo, freounos case no último momento. "Por aquí non, ide máis abaixo que aí está a Roda", ordenou. A Roda é un castro empoleirado no alto dunha ladeira que baixa ata o río. Logo sucedeu un fenómeno que malia ser físico, parece case de novela fantástica. "Ao chegar o lume ao castro, o vento virou de súpeto e o avance do incendio cara a aldea freouse. Parece que os mouros botaron unha man!", afirma unha testemuña entre risos.


Fotografía oblicua do castro. Foto: Árbore Arqueoloxía

"A Roda é un castro que está moi ligado á memoria da xente de Salcedo. Ten moitas lendas asociadas a el, moi gardado no folclore e das tradicións", explica Benito Vilas, arqueólogo de Árbore Arqueoloxía e director da intervención noutro xacemento intervido este verán en Salcedo: as Penas do Castelo, promovida pola mesma Comunidade de Montes, a Asociación de Veciños de Salcedo, o concello da Pobra do Brollón e financiada pola Dirección xeral de Patrimonio Cultural. Vilas cre que é precisamente esta forte conexión coa comunidade a que evitou en parte que fose afectado pola maquinaria nos momentos máis tensos da extinción.


Fotografía cenital do castro. Foto: Árbore Arqueoloxía

Un sentimento contraditorio
Os técnicos do concello e máis o arqueólogo acudiron a verificar o impacto do lume sobre o xacemento. O sentimento é contraditorio: ver a devastación do lume e ao tempo, poder apreciar a espectacularidade dun xacemento limpo, no que se ven con claridade a croa circular e unha serie de parapetos e foxos concéntricos ao redor dela. A través de fotografías de terra e un voo de drone, os ténicos obtiveron unha secuencia fotográfica única, habitualmente inzados de maleza e bosque. As fotografías son quen de amosar mesmo características que non son facilmente apreciables nas visualización LiDAR do sitio arqueolóxico.


comparativa fotografía / modelo 3D a partir de datos LiDAR (Xunta de Galicia). Foto: Árbore Arqueoloxía / culturagalega.gal

Ao visitar o lugar os técnicos respiraron. "O incendio foi moi rápido e moi potente. Todo ardeu moi rápido. Tan pronto como removes a borralla ves que por debaixo non está queimado e non afectou ás raíces", indica Vilas. É precisamente nas raiceiras onde está gran parte do problema dos lumes nos poboados, a diferencia de nos petróglifos. Nestes últimos , as elevadas temperaturas provocan a fragmentación das capas superficies do granito no que están as gravuras. Pero nos castros o problema ten que ver con como chega o lume ao subsolo.

"Cando os incendios permanecen tempo, as raíces incéndianse e provocan cambios na estrutura da terra. Iso ten consecuencias na estatigrafía", afirma Vilas, quen lembra o sucedido nas Penas do Castelo. "Alí puidemos apreciar cando menos o impacto de dous grandes incendios nos niveis arqueolóxicos do xacemento", que puideron datar grazas á memoria dos veciños. As raíces non só afectan á transformación da terra e dos seus estratos, senón aos propios materiais.

A degradación dos materiais en superficie
"Sobre todos a aqueles máis próximos á superficie", sinala Benito Vilas, "no caso de materiais metálicos poden acelerar a súa oxidación e degradación, e no caso de fragmentos de cerámicas tamén perdemos información moi importante sobre o seu proceso de elaboración".

Ao ver as impresionantes imaxes da Roda queimada, aparece outra cuestión: o enorme número de xacementos invisibles en Galicia, agachados baixo densas capas de vexetación. "Telos limpos non só faría ter moita máis conciencia do noso patrimonio e melloraría a súa protección fronte os lumes", sinala Vilas, "senón que funcionarían como cortalumes tamén eles".

Os arqueólogos tamén se achegarán en vindeiras datas a outro xacemento afectado polos incendios que se atopa nas proximidades, máis preto do río Lor, chamado A Coroa do Castro. Cos resultados da revisión dos dous xacementos remitirase un informe á Dirección Xeral de Patrimonio que permitirá avanzar no coñecemento do impacto do incendio nos xacementos da Idade do Ferro.

Entrementres, fica a posibilidade de observar, de xeito privilexiado, e por moi pouco tempo, un xacemento notable da Idade do Ferro.