O 3x1 da Pena Corneira

O arqueólogo Jorge Lamas non sabe nin por onde comezar. "Un mundo de luz e cor!", rexouba entre risos. Porque a primeira campaña arqueolóxica no monumento natural de Pena Corneira (Leiro), unha laberíntica acumulación de rochedos, penedos, abrigos e bosque que preside as terras altas do Ribeiro, non só confirmou a existencia dun dos castelos protagonista de importantes feitos da historia de Galicia e as evidencias das súas destrucións, senón que localizou un gran poboado romano, ata o momento descoñecido, e que inclúe unha misteriosa necrópole dentro do labirinto de abrigos rochosos. Se parece pouco, por baixo do poboado romano os arqueólogos atoparon numerosas evidencias dun importante poboado do Calcolítico, que pode remontar a ocupación do lugar como mínimo hai 4.000 anos.

Todo comezou durante as tarefas de seguimento arqueolóxico da limpeza do Monumento Natural de Pena Corneira, un espectacular espazo natural de case mil hectáreas localizado entre os concellos de Leiro e Carballeda de Avia. "Como parte da limpeza estaba dentro do ámbito de protección da fortaleza de Pena Corneira", explica Lamas, "fíxose un seguimento arqueolóxico das tarefas de desbroce. E foi aí cando comecei a atopar moita tégula en superficie. Pero xa Chamoso Lamas aludía á presenza dese material e noutro artigo, Delibes e Colmenero estudaban armas prehistóricas aparecidas alí ".


Monumento natural da Pena Corneira (Leiro). Foto: Alma / Wikipedia


O concello de Leiro, a través dunha subvención da AGADER, decidiu recuperar o castelo de Pena Corneira, un escenario emblemático e romántico da nosa historia medieval. Alí mantivo preso o cabaleiro Arias Pérez ao famoso neno Afonso Reimúndez, fillo de Raimundo de Borgoña e dona Urraca, durante os turbulentos anos nos que o conde de Traba e o bispo Xelmírez protexeron ao neno que sería proclamado rei de Galicia na catedral de Santiago en 1111 e posteriormente se convertería en rei tamén de León e adquiriría o título de Emperador. A Pena Corneira están vinculados tamén algúns dos outros actores protagonistas desta historia: o arcebispo Xelmírez e a raíña Orraca.

As covas dos mortos
Pero debido aos materiais que apareceran noutras partes da Pena Corneira, Jorge Lamas, á cabeza do equipo de Tempos Arqueólogos que realizou a intervención arqueolóxica, decidiu explorar outro dos outeiros penedentos onde se atopa un miradoiro. "Toda nesa área aparecen plataformas de dous ou tres mil metros cadrados con tixolos e tégulas romanas, e comezamos tamén a distinguir abrigos con moita tégula no seu interior", explica Lamas. Os investigadores comezaron por unha terraza do outeiro na que atoparon moita tella en "posición secundaria", é dicir, desprazada do seu lugar orixinal, "e uns fragmentos de cerámica que nos pareceron un pouco raros. Démoslles importancia pero continuamos co plan". Non lonxe de alí había un abrigo rochoso granítico con moita tégula no interior. Era estraño, nese caso, que os fragmentos de teituras romanas chegaran alí por arrastre. Para a súa sorpresa, no interior atoparon un sartego escavado na rocha e ao carón, os restos doutro sartego con caixa de pedra teitado con tégula, característico de época romana. "Víanse moi ben os negativos na sondaxe", engade Lamas.


Tumbas no interior do abrigo rochoso. Foto: Lamas / Tempos Arqueólogos

O achado de tumbas posiblemente tardoantigas no interior dun abrigo rupestre é algo pouco ou nada coñecido en Galicia, cando menos na bibliografía científica publicada, confirma Laura Blanco Torrejón, arqueóloga especializada nas prácticas funerarias da Antigüidade tardía e da Alta Idade Media. "Porén, nos últimos anos si están aparecendo moitos enterramentos en covas en Asturias e Cantabria do período tardoantigo e altomedieval", explica a arqueóloga. A presenza das tumbas nos abrigos de Pena Corneira pode inscribir a Galicia nesta práctica funeraria do norte da península ibérica.

O poboado da máis remota Prehistoria
Coa sorpresa aínda no corpo, Lamas e o seu equipo abordaron outra sondaxe no medio dunha plataforma próxima. "O celme da sorpresa deuse cando comezamos a baixar. Primeiro aparecía tégula, logo un pavimento de nivelación con terra moi xabrillenta que, por unha banda, tiña unha terra máis escura. Comezamos a rebaixala e nese momento comezaron a aparecer fragmentos de cerámica tipo Penha". O asunto non era menor, porque de súpeto o xacemento acababa de retroceder uns dous mil cincocentos anos no tempo con respecto á época tardoantiga. "Eu podería asegurar que non atopamos case ningún fragmento que non tivera decoración", explica Lamas. É precisamente a decoración un dos elementos definidores desta cerámica do Neolítico final e Calcolítico, chamada así pola súa tipificación a partir dun xacemento portugués e que se estende pola bacía hidrográfica do Douro e o noroeste peninsular ao longo do final do terceiro milenio antes de Cristo. Non é calquera cousa: aínda que nos últimos o número de poboados desde período –máis coñecido polas famosas mámoas que enchen o territorio galego- vai en aumento, atopar un asentamento desa época é moi relevante. Lamas chegou ata unha "lousa traballada" e decidiron abrir unha "xanela arqueolóxica noutro punto da sondaxe" para ver se aquelo era un achado puntual. Apareceu máis cerámica calcolítica e unha pedra fincada. "Chegamos ata aquí", explica Lamas, "toda esta zona precisa ser escavada en área e de xeito moi detallado".


Cerámica tipo Penha na Pena Corneira. Foto: Lamas / Tempos Arqueólogos

"O habitual é que os romanos constrúan destruíndo moito do anterior, pero aquí o sorprendente é que os restos calcolíticos parecen estar ben conservados", explica Lamas. "Con todo, o que temos é un poboado tardorromano enorme, unha villae, unha quinta ou algún tipo de poboamento disperso que parece estar controlando unha zona de paso entre dous vales, entre a aldea de Orega e a de Lamas". Máis achados de materiais e construcións levan a Lamas a formular unha hipótese. "Creo que o poboado romano parece estar na base do outeiro e se cadra nalgunhas das plataformas, e por riba del, nas covas do outeiro, a necrópole", explica. Outro detalle de interese é que os veciños ensinaron a Lamas outra peza da memoria local: o lugar no que se contaba que estivera a igrexa orixinal de Orega, que Lamas identificou como un espazo arqueolóxico aínda visible.

A prisión do pequeno rei
A outra parte da intervención levou á propia escavación do castelo medieval de Pena Corneira. "Un podía pensar ao ver o lugar que era un castelo roqueiro pequeniño", explica Lamas, "pero ten ata o infinito e máis alá. Escavamos só 70 metros cadrados entre bolos graníticos". Aínda que se podería supoñer que o solo tería pouca potencia entre tanto penedo, as sondaxes revelaron o contrario. "Houbo unha zona na que houbo que afondar case 2,50 metros para abaixo, unha tolemia. Pero apareceunos o que nós chamabamos o muro de Arias Pérez", explica Lamas, en referencia ao cabaleiro que comandou un levantamento popular contra o conde de Traba e secuestrou ao futuro rei de Galicia e emperador de Hispania, Afonso Reimúndez, téndoo preso nesa fortaleza. "O muro ten un metro de ancho, conserva unhas cinco ou seis fiadas e está apoiado nunha especie de menhir".

A escavación permitiu ir confirmando algúns datos históricos que conectan a Pena Corneira con feitos moi relevantes da historia do país, como a revolta irmandiña, que derrubou o castelo, e a súa ruína definitiva da man do gobernar Fernando de Acuña, enviado polos Reis Católicos para controlar e derrubar as fortalezas da nobreza galega. "Arqueoloxicamente vense moi ben eses procesos", explica, "porque observamos dous derrubes considerables. Abaixo está o da revolta irmandiña, que é moi grande. Logo obsérvase como se fixo por riba un muriño pequeniño que se corresponde coa destrución obrigada por Fernando de Acuña".

Os numerosos achados materiais dan conta da vida no castelo. "Temos unha gran secuencia de cerámicas desde o século XII, pero tamén aparecen moedas no primeiro derrubo, fragmentos de armas, útiles domésticos, algunhas xoias e algúns achados curiosas. Por exemplo, moitas cunchas de ostras e ameixas, ou algo que me ten intrigado: o estribo dun cabalo. Non teño nin idea de como subirían en cabalo ata aí arriba", di Lamas con ironía.

Aínda que Lamas xa ten claro que a escavación do vindeiro ano vai ser na parte máis alta do castelo, na torre do Homenaxe, onde aínda parecen conservarse algunhas estruturas, a idea do concello de Leiro é elaborar un plan director que vaia definindo as intervencións arqueolóxicas por anos. "Outra cousa importante é elaborar unha base de datos completa sobre a cantidade de abrigos rupestres que hai aquí", explica Lamas en relación ao labirinto de buratos que forman os bolos graníticos. Entrementres, os veciños de Leiro poden estar ben contentos. No supermercado da arqueoloxía galega, co seu xacemento de Pena Corneira acaban de tocarlles tres xacementos polo prezo dun.