Escavar na casa da santa Compaña

Na parroquia de Guillade (Ponteareas) os veciños conservaban unha tradición. Non había que se achegar pola noite polas ruínas da igrexa de santa Leocadia, porque de aí partía a santa Compaña. A lenda trasladaba ao mito unha das memorias máis antigas da parroquia: que alí estaban enterrados os mortos máis antigos da comunidade. A realidade documental parecía confirmalo. Unha pequena intervención arqueolóxica investiga as orixes prerrománicas destas ruínas e a súa conexión cunha idea pouco explorada en Galicia: a da transformación interna das parroquias ao longo do tempo.

Tendemos a considerar as cidades e a súa evolución histórica como moito máis dinámica que as parroquias do rural, máis detidas no tempo. Pero a investigación atende que aldeas, paisaxes, cultivos e mesmo igrexas cambiaron con certa frecuencia ao longo do tempo. Mario Pereiro estudou a un documento do ano 963 conservado no tombo do mosteiro de Melón, no que se daba conta das doazóns por parte dos "homes de Guillade" á igrexa de santa Locadia, localizada preto do lugar actual de Guillade de Arriba, e dirixidas ao mantemento do templo. "A xulgar por algunha doazón, como libros litúrxicos ou cálices, que deben corresponder á fundación do templo, e esas persoas son figuras do común, non nobres ", explica Mario Pereiro, o arqueólogo co-director desta intervención arqueolóxica xunto co profesor da USC José Carlos Sánchez Pardo. En palabras de Miguel Romaní, tratábase dunha especie de "cooperativa rural" da parroquia para fundar a igrexa parroquial, "indicio do auxe demográfico que se producirá nos séculos posteriores". A intervención está promovida pola Universidade de Santiago de Compostela e o CISPAC.

Topónimos de mil anos
"O interesante é que somos quen de recoñecer, mil anos despois, o 90% dos topónimos que figuran no documento", explica Pereiro. Algúns dos marcos que delimitan o terreo da parroquia teñen un gran simbolismo histórico, como campos de mámoas e petróglifos, e continúan alí. Pero logo están referencias a espazos habitados desaparecidos. "Por exemplo, hai un Casal de Metato que hoxe recoñecemos nuns terreos que se chaman Medado", comenta Pereiro. "De feito, dóanse unhas catro ou cinco granxas en total, pero hoxe eses antigos casais son todos terras de cultivo sen vivendas". A propia igrexa de santa Leocadia aparece aínda mencionada en documentos do século XVI pero logo o culto baixou a Guillade de Abaixo, onde hoxe se atopa a igrexa parroquial. O motivo polo que sucedeu este cambio non está claro. O fenómeno sucede con frecuencia no rural galego, onde por volta da Idade Moderna numerosos emprazamentos de igrexas son mudados para traer os templos á proximidade das igrexas actuais. A cuestión é por que estas igrexas se atopaban en lugares hoxe máis afastados. Había na Alta Idade Media aldeas nas proximidades hoxe desaparecidas? Ou existían outros motivos simbólicos ou asociados coas propiedades nas que se constrúen os templos?


Visita da veciñanza á intervención arqueolóxica

Nas ruínas da igrexa apareceron pezas decoradas que destacan pola súa singularidade. Foi escavada de xeito afeccionado polo cura Xoan Martínez do Tamuxe entre 1962 e 1976. Alí recuperouse un canzorro e un fragmento de pía bautismal, datadas nos dous casos no século XI e que hoxe está no Museo de Ponteareas. Durante a escavación localizouse tamén unha pedra de grandes dimensións que puido funcionar como base de altar, recuberta cun padrón xeométrico, e que se interpreta como procedente dun castro próximo.

A intervención arqueolóxica tiña como obxectivo realizar unha limpeza e prospección que permitira caracterizar mellor a ruína. "O edificio ten oito por cinco metros, e a súa porta está orientada ao leste", explica Pereiro, "aínda que pode parecer pequena en comparación coas igrexas barrocas, se a comparamos con outras igrexas altomedievais de Asturias, o País Vasco ou san Miguel de Celanova, os tamaños son moi semellantes", explica.

Ata tres fases construtivas
A intervención permitiu distinguir dúas ou mesmo tres fases construtivas na igrexa, aínda que o preservado non fai fácil distinguir a súa cronoloxía. "Estamos tomando mostras de morteiros para poder datar", di o arqueólogo, "pero xunto con paladas de tella do país, tamén atopamos restos de tégula, o que nos pode estar falando desa primeira fase altomedieval". Pero os arqueólogos tamén atopan moito material de época moderna, dos séculos XVI-XVIII, que poden corresponder coa última fase da igrexa parroquial ou se cadra á súa frecuentación posterior con motivo de romarías ou por outros motivos.

A igrexa en ruínas de santa Leocadia fai pensar que mesmo as realidades máis monumentais e institucionalizadas das parroquias, como as igrexas, cambian de espazos e lugares. Pero non é nada que non coñezamos. "A imaxe máis clara é Santiago de Compostela, onde temos un centro monumental nas orixes da cidade pero hoxe toda a xente vive fóra del", conclúe Pereiro.