Na cerna da Gallaecia romana

Baixo unha extensa área ao redor da aldea de Brandomil (Zas), os arqueólogos veñen de confirmar que as estruturas época romana que veñen sendo investigadas desde hai uns anos se estenden ao longo dunha enorme área de case un quilómetro de longo ao redor da aldea actual. "Non é unha cidade pero tampouco unha poboación moi pequena, é algo intermedio", explica Lino Gorgoso, director das intervencións arqueolóxicas en Brandomil. A xeofísica confirmou o que as lendas de Brandomil xa contaban: que baixo a aldea e no seu derredor se atopaba unha "cidade afundida". O que os arqueólogos non sabían é canto de gráfica podía ser esa descrición.

A campaña arqueolóxica deste ano consistiu en dúas fases. En primeiro lugar, en colaboración co Instituto de Ciencias do Patrimonio do CSIC aplícaronse técnicas non invasivas: o gradiómetro e o xeorradar, coma técnicas para a prospección do subsolo, foron aplicados naqueles terreos para os que se obtiñan permisos. Pero para o conxunto ao redor da aldea empregouse un novidoso drone con Lidar e análise multiespectral que permitiu ter unha imaxe completa das potenciais estruturas no subsolo de Brandomil. Os datos revelaban o que se sospeitaba: aparecían estruturas por todas partes nunha área que chega ás vinte e cinco hectáreas. Para ter unha certa dimensión do espazo, pódese comparar co tamaño do impoñente castro da aldea. Situado ao carón da histórica ponte, a súa croa ocupa só unha hectárea.

"Á vista dos resultados, na Xunta decidiron encargar unha campaña para comprobar os datos da investigación non invasiva", explica Gorgoso, "e verificámolo no Agro da Pedra do Altar". Este microtopónimo deste terreo adquirido pola Fundación Brandomil sempre espertou curiosidade. "Figura xa así en documentación do convento de santa Clara de Santiago xa no século XIII", explica Gorgoso. "Penso que a xente interpretou que estes muros, algúns deles absidiados, eran a antiga igrexa da parroquia", sinala.
As sondaxes permitiron confirmar o que a xeofísica detectara: baixo o subsolo, e a certa profundidade os arqueólogos atoparon muros de tres estruturas que aínda conservaban ás veces un metro de altura.

"O que temos no agro da Pedra do Altar son varias domus, orientadas con claridade cara a vía romana. Son estruturas domésticas e é xusto a zona na que o terreo se abriría ás hortas, na pars rustica", explica Gorgoso. A través dos materiais atopados, o arqueólogo estima que a cronoloxía do xacemento se move entre os séculos I e comezos do II. "Atopamos cerámica sigillata, ánforas que veñen de Italia, de tipoloxías moi claras", apunta. Os datos son coherentes coas anteriores campañas levadas a cabo polo equipo en Brandomil, onde tamén apareceu unha domus de cronoloxías similares. Tamén aparece outro dato similar á anterior escavación: sobre as domus do Agro da Pedra do Altar aparece unha capa de incendio de entre 3 e 5 centímetros que puido ter provocado o derrubo do teito. "Vainos permitir datar con precisión o final do edificio", explica Gorgoso. Algo similar atoparon na escavación dunha gran casa no 2024, cando un incendio destruiu o edificio no ano 98 d.C. A reconstrución posterior xa tivo moita menos entidade antes de desaparecer na mesma cronoloxía.

Pero nestas novas sondaxes tamén apareceron datos novos. As ruínas daqueles edificios son frecuentadas na Antigüidade tardía. "Parece que se trata dun expolio dos materiais, e aparécennos materiais cerámicos procedentes de Lugo, vasos de beber e mesmo cerámicas elaboradas na actual Turquía", explica. Os arqueólogos aínda non localizaron onde poderían estar estes edificios tardoantigos. "Pero as cronoloxías son moi claras. É unha actividade prolongada entre os séculos V, VI e mesmo VII".
A singular presenza deste poboado romano na zona occidental da Coruña aínda está suxeito a incógnitas. "Penso que hai que poñelo en relación co campamento romano do monte Cornado, que está moi próximo", explica Lino Gorgoso. Refírese ao que é o posible recinto militar romano máis grande das provincias occidentais de Galicia e que se atopa no concello de Negreira, a uns sete quilómetros de distancia. De feito, Gorgoso explica que sobre o pavimento das vivendas aparece un tipo de cerámica moi específica, cacharros de paredes finas procedentes dos obradoiros romanos de Melgar de Tera (Zamora), "moi vinculados ao forte romano de Petavonium". Petavonium foi un dos fortes romanos construídos tralas Guerras Cántabras que albergou inicialmente a lexión X Gemina. "Moi preto de aquí, en santa Comba, temos a estela de Cícere, co enterramento dun soldado desta lexión", explica.

"Creo que Brandomil ten moito que ver co trazado da vía romana que vai de Caldas ata Brigantium, e que puido ser levado a cabo por esta lexión. O xacemento está na cerna da organización romana do territorio de Gallaecia", explica, "e hai que lembrar que aquí ao carón están as minas auríferas do Limideiro". Esta conexión entre o forte de Cornado e Brandomil pode explicar tamén o achado nesta aldea de numerosas aras e estelas que revelan a presenza de funcionarios doutras partes do Imperio romano. Agora ben, a relevancia de Brandomil parece desaparecer cara o século II, cando o xacemento se abandona antes do habitual para outras poboacións romanas de Gallaecia. Os motivos aínda non están claros. As futuras escavacións deste enorme conxunto arqueolóxico permitirán comprender as orixes e a prematura desaparición desta poboación romana.