Os gravados contemporáneos de Cova Eirós

Cova Eirós, en Triacastela, está considerada o principal depósito do paleolítico galego. Para alén dos restos de animais extintos e das pinturas e gravados rupestres, este recinto alberga tamén pegadas de actividade humana moito máis achegada aos nosos días. A arqueóloga Alba Vidal Soliño atendeu por vez primeira a unha variedade peculiar destes restos, os graffitis que varias xeracións de visitantes realizaron no interior da cavidade ao longo dos anos.

Cando nos primeiros anos 90 comezou a investigación científica da cova Eirós (Cancelo, Triacastela), o equipo especializado en paleontoloxía da Universidade da Coruña que indagaban o pasado máis remoto do noso país atopou axiña evidencias de tempos moito máis recentes nesta caverna. Unha miríade de sinaturas, nomes e datas marcados na rocha evidenciaban un do espazo cando menos desde o século XIX. Estes gravados e graffitis, que nalgún caso mesmo danaron restos prehistóricos, foron vistos desde aquela como unha deturpación no que é un dos principais depósitos arqueolóxicos sobre o Paleolítico galego. Ata que, en 2021, a arqueóloga Alba Vidal Soliño decidiu dedicar o seu Traballo Fin de Grao en Historia precisamente a estes elementos. A súa investigación Os graffiti de Cova de Eirós: a vida contemporánea dunha cova paleolítica amosou a complexidade da relación da comunidade local con este espazo e contribuíu a unha mellor relación entre a veciñanza e os membros dos equipos arqueolóxicos.

Arqueoloxía do recente
O interese de Vidal por estes elementos, que ata entón non foran obxecto de investigación, comezou "na segunda ou na terceira campaña de escavacións da cova na que participei". Naquel momento "tiña que procurar un tema para o Traballo Fin de Grao, e este pareceume interesante. Ademais, esta investigación conectaba cun aspecto que me parece crucial da arqueoloxía, e máis se está financiada con cartos públicos, que é a divulgación e a socialización dos traballos e dos lugares nos que se desenvolven entre a poboación máis próxima", explica esta investigadora. A combinar as técnicas arqueolóxicas de análise dos elementos materiais presentes na cova con entrevistas de carácter etnográfico entre a veciñanza, Vidal conseguiu reconstruír a presenza humana contemporánea nas covas.

As inscricións
"Neste rexistro inicial dos elementos esgrafiados identificáronse polo menos 140 sinaturas diferentes. Algunhas aparecen repetidas un par de veces e hai casos nos que se contabilizan máis dunha ducia da mesma persoa", detalla o trabalo de Vidal. Do total, considérase que 27, un 19%, corresponden a mulleres, outras 94 (un 67%) con homes e 13 son casos indeterminados que inclúen apelidos, nomes de casas ou letras soltas, segundo recolle o texto da arqueóloga. Para realizar estas marcas polo xeral gravabanse nomes mediante incisións con pedras ou lousas nas paredes calcarias, e mesmo nalgún caso, onde o material o permitía, empregáronse os dedos. "A inmensa maioría son nomes ou alcumes vencellados ás casas da aldea. Existen algúns símbolos que se vencellan a grupos das últimas décadas do século XX e pouco máis. Nalgúns casos, as sinaturas aparecen asociadas a anos", explica. Esta tipoloxía concreta "nun primeiro momento parecía interesante porque podíanos indicar o momento no que se producira a visita, pero mediante as entrevistas vimos que a cifra podía marcar tamén o ano de nacemento". Mesmo con estas dúbidas, a presenza dunha sinatura datada en 1889 amosa a antigüidade da práctica de marcar as paredes deste espazo. A análise das inscricións dá conta tamén dunha destacada maioría de crianzas e adolescentes na autoría destes elementos. Nas motivacións deste costume, o traballo de Vidal apunta o "sinalar a estancia" das persoas que os fixeron e tamén "o afán de marcar a profundidade acadada" nas exploracións.

Visitas ocasionais
A repasar a historia das visitas veciñais da cova, a arqueóloga apunta que "ata 1960, aproximadamente, o espazo tiña un uso agropastoril. As crianzas acudían a esa ladeira do monte cos rabaños de ovellas e de cabras, e utilizaban as bocas das covas que existen na zona para se agochar do tempo, xa fose choiva ou calor excesiva", detalla. "A cova Eirós, que para a veciñanza é a Cova Grande, daba para acoller tamén o gando". Nese sentido, as visitas desta poboación ao lugar eran frecuentes, e o uso que se lle daba a cova era económico, como parte do sistema de explotación gandeira tradicional. Naquel momento "a xente que agora ten máis anos entraba en grupos desiguais de idade. Entón podían ir crianzas de 4 ou 5 anos canda a outras de 9", lembra a investigadora. Era unha experiencia que se vivía con curiosidade pero tamén de medo. Hai que pensar que entraban con candeas porque non había lanternas". Nestes casos as incursións eran ocasionais, cunha ou dúas visitas por parte de cada crianza. Deste período, segunda lembra Vidal, nas proximidades da entrada "son curiosas as marcas de carburo" un antigo sistema de iluminación por combustión habitual en minas e covas, "que deben ser todas da época que está entre os anos 40 ou 50".

Exploradores emigrados
Fronte a estes, grupos máis recentes, "xa contaban con medios de iluminación, non había ese compoñente de medo e entraban con máis frecuencia". Para alén das mudanzas técnicas, tamén houbo unha evolución no xeito en que se visitaba a cavidade. En poucas décadas "atopamos unha mudanza importante da base económica da aldea, derivada da emigración a Cataluña e a Madrid. Con isto abandonouse a gandaría á escala en que se desenvolvía antes, a xente procurou outros traballos e as crianzas deixaron de subir ao lugar cos animais". Deste xeito, a poboación máis nova "a partir dese momento só ía alí xogar, en particular cando no verán viñan familiares emigrados para os que a visita era unha aventura. Esta xente incitaba a subir e ver o que había alí a nenos e preadolescentes, que se movían por ese afán de exploración".

A proliferación
Deste xeito, é a partir dos anos 80 que se ve a maior parte das sinaturas nas paredes do espazo. "Nos 90, entre 1992 e 1994, hai unha concentración altísima. Corresponden a crianzas que entraban en cuadrilla". A aparición de sinaturas consecutivas a xeito de listaxe, ou de varios nomes inscritos nun rectángulo, dan conta de visitas grupais coma as referidas nesta época. Tamén se rexistran sinaturas colectivas a nome de Exploradores e Las niñas que dan fe de grupos cuxos compoñentes individuais non se chegaron a identificar. As marcas deste período "son as que están situadas máis ao fondo. Aparecen en todas as partes da cova, mesmo na chamada galería do pozo, na que o acceso é un pozo de 5 metros de caída. Cómpre saber de espeleoloxía para acceder, aí están", na maior parte dos casos acompañadas do ano de realización (sobre todo 1992 e 1993) e os cinco mesmos nomes que se repiten.

O declive dunha tradición
Co comezo das campañas de investigacións paleontolóxicas e arqueolóxicas que se desenvolveron a partir desa década, e a crecente consciencia da importancia patrimonial do conxunto, o costume de inscribir o nome nas paredes da cova foi desaparecendo. O traballo de Alba Vidal refire, no entanto, que existen exemplos de sinaturas posteriores ao ano 2000 "aínda que escasas". En concreto identificouse un grupo de tres mozos "que entraron xuntos no outubro de 2005, naturais de Cancelo ou aldeas próximas" e "dous casos con data de 2008 (correspondente co ano en que entraron), ao mes de rematar a primeira campaña arqueolóxica acometida polo GEPN-AAT" (Grupo de Estudos para a Prehistoria do Noroeste Ibérico-Arqueoloxía, Antigüidade e Territorio da Universidade de Santiago de Compostela). A estes súmase "o nome dunha rapaza da contorna que se acompaña dun 2000", ano do seu nacemento.

As pistas que achegan as letras
Aínda que as entrevistas achegaron moita información sobre a identidade das persoas que accederon ao lugar e o momento no que o fixeron, a propia análise das inscricións foi tamén determinante á hora de identificar grupos e datas. O feito de seren a maior parte destas marcas nomes propios, permiten concretar en moitos casos a súa autoría. "Atopamos algúns veciños que as fixeron, e tamén familiares que viñan de fóra. Logo apareceron sinaturas de xente doutros lugares, que sinalan a súa procedencia na propia sinatura ou mesmo traballadores da canteira próxima que se definen como tales" na propia inscrición, explica a arqueóloga. O tempo pasado desde as sinaturas máis antigas localizadas na caverna fan que "na maior parte a veciñanza non lembre quen eran esas persoas, aínda que hai nomenclaturas que se repiten na mesma familia". Así, "o xeito de escribir axuda a identificar tamén quen fixo cada unha. Nas de comezo do século XX vese moita letra inglesa, da caligrafía que ensinaban nas escolas". Máis adiante "as letras son máis cadradas e empréganse máis maiúsculas. Tamén se verifica algunha feita por nenos, que poñen letras fóra de sitio". Como caso curioso, "vimos dous autógrafos cun mesmo nome que nas entrevistas foron identificados como pai e fillo, pero resultou que aquel que nós pensabamos que correspondía ao maior, era do pequeno", explica Vidal. "Os niveis de estudos eran tamén inversos ao que pensabamos, cada un entrou cunha idade distinta e en diferentes momentos vitais", o que facilitou a confusión.

A dificultade de falar das sinaturas
O proceso de entrevistas non resultou sinxelo nunha poboación que é consciente na actualidade do valor patrimonial da caverna. O temor entre a veciñanza por ter estragado elementos arqueolóxicos coas marcas que deixaron na súa infancia ou mocidade dificultou as primeiras aproximacións na investigación. "Inicialmente a xente era reticente", recoñece Vidal. "Algo que lles queriamos deixar patente neste traballo era que o que fixeron non estaba mal. Non se pode acuñar como vandalismo, porque cando eles entraban e asinaban non existía a protección legal. Ata 2011 non apareceron as pinturas e as gravuras, e non foi até 2019 cando se declarou Ben de Interese Cultural". Segundo explica, "o que queriamos conseguir nas entrevistas era coñecer a súa experiencia, como viviron e percibiron a cova e como mudou esa experiencia coas intervencións científicas, pero en ningún caso xulgalos".

Perspectivas sobre unha cova
Vidal lembra que Cancelo "É unha aldea de montaña na que durante o ano hai menos de 30 persoas, e que veña alguén de fóra a preguntar algo que se denunciou publicamente por alterar o rexistro arqueolóxico causa receo. Ao longo dos días e das interaccións, notamos un cambio notable en como nos recibían, o xeito no que aceptaban as entrevistas e a soltura que había ou o tempo que duraban. Ata chegar a ese punto bonito de que convidasen a merendar ou cear", explica. Aínda que recoñece que hai unha minoría entre a veciñanza que está "claramente en oposición ás intervencións que se fan, tanto arqueolóxicas como da canteira" próxima, Vidal apunta no seu traballo que en xeral "apréciase unha maior consciencia e identificación respecto á cova". Así, "para eles, a cova segue a ser a súa paisaxe cotiá. Entenden que o feito de vir xente de fóra a falar da súa importancia debe ser bo para a aldea, pero tamén perciben que un público indesexado que pode levar a problemas, como o lume do monte de 2023", provocado por tres visitantes á cavidade e que levou por diante 5.000 metros cadrados de monte. Fronte a isto, "a xente máis nova ten unha relación máis identitaria co lugar. Desde pequenos vivírono co valor patrimonial que se lle engadiu cando comezaron as escavacións".

As lembranzas do material
Esta metodoloxía de traballo permitiulle a Vidal indagar tamén no patrimonio inmaterial vencellado a este espazo e as lembranzas que se transmiten sobre o mesmo. "Algo interesante e curioso é que nas entrevistas aparecen contradicións entre xente da mesma idade que lembra cousas lixeiramente distintas do que atopaban ao entrar. Desde os elementos que atoparon na sala de entrada a se xa había sinaturas", explica. "Hai xente que lembra de entrar ao que sería unha estancia dunha casa cunha lareira e os colchóns contra as paredes. Lembraban mesmo os ganchos para pendurar tixolas. Pola contra, outras persoas, que poden ter 6 ou 7 anos menos, non lembran nada diso". É algo moi común en todas as entrevistas deste tipo, e non é algo que poidamos contrastar nin confirmar". Entre estas curiosas descricións do interior, destaca a fogueira. "Algúns refiren ter visto restos dun lume na sala de entrada", a incluír nalgúns casos mesmo bancos arredor. "Logo, nas escavacións, comprobamos que alí había restos dunha fogueira medieval bastante grande da que quedaba algunha pegada", explica a arqueóloga. Dentro das percepcións populares sobre a cavidade, as entrevistas revelaron que "había quen sabía que tivera que haber xente que xa entrara, non só para plasmar sinaturas, senón tamén porque vían placas de lousa que terían que ter chegado doutras covas, porque alí non as hai. E outras testemuñas aseguran ter visto grans de café ou cascas de noces que se terían empregado para facer un rastro e atopar o camiño de saída".

Para Vidal, que ten en proceso de publicar varios artigos sobre este tema, as sinaturas constitúen "un elemento moi interesante, non só por si mesmo, senón polo que achega do pasado máis inmediato. É algo ao que en xeral non se lle presta atención como parte dun equipo de investigación arqueolóxico, e que está demostrar que é unha ferramenta para establecer unha boa relación coa veciñanza. Desde que comezamos estes labores e viron que temos interese no que contan, mellorou a relación, e agora a xente participa máis nas actividades que propomos".

Galería de sinaturas en Cova Eirós