"As emocións xogan un papel esencial no contacto entre ciencia e sociedade"

Están o mundo da ciencia e o das emocións condenados a unha relación imposible? Malia o que poida parecer, cando de discurso se trata a resposta é negativa. Esta é a tese na que leva anos traballando o lingüística e teórico da argumentación Christian Plantin, profesor emérito da Universidade Lyon 2 e antigo director de investigación do Centre Nacional de la Recherche Scientifique (CNRS) galo. E deféndea, como non, con argumentos científicos acompañados de doses de emoción que fluén tanto a través das palabras que tanto ten estudado e a súa entoación como da linguaxe xestual. E tamén con exemplos que ilustran con claridade a importancia desta relación, sobre todo cando se trata de vencer as reticencias sociais a aceptaren certas probas científicas.


O investigador, autor de Les bonnes raisons des émotions (As boas razóns das emocións), participou o pasado 22 de xuño na xornada do Consello da Cultura Galega As ciencias ensinan a pensar: razoamento científico e pensamento crítico, coordinadas pola catedrática de Didáctica das Ciencias e membro da sección de Ciencia, Natureza e Sociedade Marilar Aleixandre. Aproveitamos a ocasión para conversar con el nesta entrevista, só uns días antes de que máis dun cento de premios Nobel lle pedisen a Greenpeace que cese na súa oposición aos transxénicos nunha carta que ben podería sumarse á lista de exemplos de como comunicar a ciencia á sociedade é un exercicio que xunta razón e emoción.

Vostede e un pioneiro no estudo das interaccións entre as emocións e a razón no discurso argumentativo. Tendemos a pensar que nun bo discurso argumentativo non hai cabida para as emocións. É iso certo?
Efectivamente hai unha visión estendida de que o discurso da razón, que sería o discurso argumentativo válido, e o discurso emocional se opoñen, de tal xeito que a emoción sempre interviría como unha perturbación nun razoamento científico. En xeral, está moi asentada a idea de que as emocións perturban os intercambios racionais. E para min ese é un punto de partida, pero non a fin. A miña estratexia de investigación intenta refutala.

"A razón e a emoción son inseparables"

Como?
Hai varias liñas de ataque. Ningunha delas é totalmente concluínte pero indican unha dirección. Unha refírese á alexitimia, un transtorno psicolóxico que impide identificar as emocións propias e, polo tanto, expresalas verbalmente. Se o discurso alexitímico se considera unha perturbación do discurso normal, paréceme moi difícil poñer como exemplo dun bo discurso argumentativo aquel que exclúe as emocións. É tan sinxelo como iso. Existe tamén un tipo diferente de transtorno do discurso, resultado dun accidente, que leva igualmente a un discurso que exclúe as emocións: o discurso do traumatizado, que tampouco se pode tomar como ideal.

Para reforzar a súa tese vostede tamén se refire ao estudo duns colegas franceses que traballaron con alumnado de sete ano con dificultades de expresión lingüística e matemáticas.

Si. O que fixeron foi amosarlles aos rapaces unha tira de banda deseñada na que a emoción xoga un papel totalmente esencial. Decatáronse de que os alumnos con estes problemas non son capaces de interpretar os signos da emoción, unha cara de horror, de medo, e esa incapacidade de identificar a emoción condúceos a non entenderen nada do que ocorre na tira. Non son capaces de establecer a relación entre o estado emocional e a situación que é fonte desa emoción, a boa razón da emoción, e iso lévaos a producir relatos que son un mero conglomerado de descricións parciais de cousas que non teñen sentido, sen coherencia narrativa.

"A lingua natural eu véxoa un pouco coma o pai ou a nai das linguaxes especializadas, por exemplo da científica, cando menos a nivel de aprendizaxe"

Pero no caso dun discurso científico ou de divulgación científica, que plus poden engadir as emocións?
Esa é unha pregunta un chisco difícil. Traballo en lingüística e interésanme especialmente as manifestacións ordinarias de emoción, tal como se expresan nas palabras, na conversa, na linguaxe corporal, na que todo o corpo se volve significante. Cando nos centramos en intercambios discursivos ordinarios estamos fronte ao gran poder da linguaxe natural, que está marcada pola subxectividade. Cando un cambia e se pasa ás ciencias, hai que distinguir varias situacións. Unha delas é a referida á súa aprendizaxe ao longo de todo o sistema educativo. Neste caso, o profesorado e o alumnado falan a mesma lingua natural, na que se integra o falante como suxeito de emoción. Non quero dicir nin emocionante nin emocionado, porque son tipos específicos, pero prodúcese un posicionamento que ten algo que ver coa emoción. A tese máis xeral que eu defendo é a propósito da inseparabilidade da razón e da emoción (...). A linguaxe natural eu véxoa un pouco coma o pai, ou a nai, das linguaxes especializadas, por exemplo da científica, cando menos ao nivel da aprendizaxe. Evidentemente, despois estas linguaxes especializadas funcionan nalgún momento de forma totalmente autómata e non son de expresión da emoción, porque non teñen a súa orixe nunha situación de interacción, no "nós, aquí, agora". Iso vese moi claro na linguaxe matemática, que segue as súas propias leis.

Outra cousa é cando se trata de comunicar a ciencia á sociedade. Nese caso, non ten que volver a ciencia á linguaxe natural, ás emocións, para transmitir a súa mensaxe con éxito?

Por suposto. É interesante ver como a argumentación no emocional reaparece coas polémicas científicas. Daquela os científicos deben empregar unha linguaxe común e reaparecen declaracións de emoción e de atribución de emoción moi fortes. Isto dáse con moita forza, por exemplo, nas discusións nas que se nega a teoría da evolución. Outro caso que ilustra ben isto e que me gusta empregar é o dun café científico na cidade brasileira de Belo Horizonte no que un experto en saúde pública pretendía concienciar a xente sobre como protexerse fronte ao dengue. Desde o público, unha muller replicoulle que o que quería era arruinala facéndoa mercar certas cousas cando se podía protexer coas súas infusións. É un exemplo de confrontación moi dura, e require que o científico acepte deixar a súa linguaxe especializada, e cando o fai vólvese unha persoa ordinaria. Hai que afrontar tamén ese tipo de situación.

"Penso que é moi importante levar a ciencia a lugares comúns como os cafés, onde os especialistas teñen que recorrer á linguaxe ordinaria para probar o que queren dicir"

É un exemplo especialmente duro polas consecuencias que pode chegar a ter o dengue, pero en calquera sociedade hai centos de crenzas incompatibles co coñecemento científico asentado.
Así é. Nunha ocasión acudín a un café científico en Chambéry (Francia) con astrónomos. Foi fantástico, xuntou nun gran bar unhas 150 persoas. É importante levar este tipo de encontros fóra da universidade, porque os cafés son lugares como o mundo. Todas as persoas teñen dereito ao seu sitio, á súa palabra, á discusión. Pois ben, a medida que avanzaba a noite, entre o público expresáronse crenzas bastante raras. E que pode, que debe dicir un especialista ante á xente normal que se resiste a aceptar a proba científica? Para min estas situacións representan un dos maiores desafíos do contacto entre ciencia e sociedade, e nelas as emocións xogan un papel esencial. Teño verdadeira admiración polos investigadores que intentan explicar ben o que fan e os seus resultados. Actúan como cidadáns responsables informando a sociedade dos impactos que a ciencia ten sobre ela.

Como en tantas cousas, o éxito dependerá de sermos capaces de xerar empatía, non? E ás veces os discursos desde o escepticismo científico semella que provocan a emoción contraria nas persoas que teñen fe nas pseudociencias.
A empatía é a base, porque do que se trata é de conseguir reconstruír o discurso desas persoas que, por exemplo, cren cousas que lle afectan á súa saúde. Pero que pasa cando se toca coa proba científica algo que define súa identidade? Eu non teño a solución, pero penso que é moi importante levar a ciencia a lugares comúns como os cafés, explorar experiencias como as que mencionei. Espazos como a universidade ou o Consello da Cultura Galega son lugares "da verdade", nos que sistematicamente hai unha preferencia polos científicos. En contextos como estes, son os opoñentes os "pseudocientíficos", os que soportan a carga da proba, mentres que nun bar esta recae sobre os especialistas, que teñen que recorrer á linguaxe ordinaria para probar o que queren dicir.

"Hai que desenvolver unha educación para o control, a expresión e a comprensión das emocións"

Vostede fala das boas razóns das emocións, pero vivimos nun tempo de discursos con demasiadas emocións e poucas razóns. Vémolo cada vez máis nos medios de comunicación, nas campañas electorais... É o equilibrio cada vez máis complicado?
Moitas emocións están vinculadas a unha representación do mundo. Que podemos facer ante aquelas que nos parezan erradas ou falsas? Por improvisar unha estratexia, eu diría que hai que rectificar a representación subxacente. Vou empregar outro exemplo. Pensemos na afirmación "odio os inmigrantes porque son todos uns criminais". A quen diga iso de nada lle vale que lle repliques "non debes odiar", o que hai que intentar facer é rectificar a representación dos inmigrantes que soporta esa afirmación, ir á descrición, non enfrontar emoción contra emoción. Paréceme unha estratexia posible. Outra cuestión fundamental é aprender o control das emocións, penso que é unha tarefa pendente da educación.

E pode axudar a linguaxe no control das emocións asignándolle palabras?
Si, é unha dimensión moi importante, como comentei no caso dos rapaces que tiñan que resumir unha tira de banda deseñada. Ao meu xuízo, o teatro pode ser tamén un bo instrumento para a educación das emocións, tanto para desenvolver a capacidade de expresalas como de comprendelas.