RSS
CRÍTICA
A semente pagá que deveu en lenda
» Escritor/a:
Antonio Balboa Salgado
» Ed. Edicións Lóstrego,
» Ano: 2005
» Xénero: Ensaio e Investigación
» Coleccion: Ex Cathedra
» Pax: 207
» ISBN: 84-934240-3-X
O presente estudo, gañador do V Premio de Ensaio Manuel Murguía, presenta unha análise sistemática da mítica raíña dos lobos, a personaxe lendaria que opuxo as súas forzas á implantación do cristianismo en Galicia. A través de diversas metodoloxías de estudo e diferentes enfoques ofrécese por vez primeira unha imaxe poliédrica da Raiña e do complexo enramado cultural que arredor dela foi xurdindo, incluíndo o fenómeno xacobeo a as orixes de Santiago.
Jorge Guitián. Ames
Poucos son os galegos que non teñen oido falar da Raíña Lupa ou que non coñecen algunha tradición ou lenda relacionada con ela, trátase cunha difusión soprendente, que abrangue tódalas capas culturais da sociedade é tódolos rincóns do país. Un fenómeno pouco común que da idea da do calado que esta figura ven tendo no noso imaxinario colectivo desde hai séculos. A Raíña Lupa, a raiña dos lobos, a personaxe lendaria que opuxo as súas forzas á implantación do cristianismo en Galicia, aglutina na súa figura todo un imaxinario que reflicte, básicamente, a loita entre o ben e o mal, entre orde e caos. Nesa condición prototípica radica a causa da súa pervivencia ó longo dos séculos.
No presente estudo, obra de Antonio Balboa Salgado, preséntase por vez primeira unha análise sistemática desta figura lendaria. Se ben é certo que con anterioridade numerosos especialistas dedicaron importantes traballos a analizar diferentes aspectos da figura de Lupa e a súa implantación na nosa cultura tradicional, faltaba por estabelecer unha perspectiva global, unha sistematización que combinase diversas metodoloxías de estudo e diferentes enfoques para tentar ofrecer por vez primeira unha imaxe poliédrica da Raiña e do complexo entramado cultural que arredor dela foi xurdindo. Non podemos esquencer, malia todo, algúns traballos pioneiros, antecedentes mais que dignos do que ven de gañar o premio de Ensaio Manuel Murguía, como os que ten publicado o profesor Alonso Romero no ámbito do folclore, centrándose especialmente nas tradicións luparias nos montes do Pindo.
Un dos grandes acertos do ensaio de Balboa é comezar tentando poñer en claro a figura da Raíña, para o que recurre ás fontes clásicas. Xa desde esta primeira aproximación, sen dúbida un acerto do autor na súa intención de clarificar os aspectos menos coñecidos do personaxe, ponse de manifesto a ambigüidade das fontes que falan dunha raiña, dunha muller noble ou dunha terratenente e que mesmo discrepan no seu nome, que aparece coas variantes de Lupa, Luparia e Luporia. Resulta interesante nese sentido a cita de San Isidoro recollida por Antonio Balboa, segunda a que esta denominación correspondería a unha meretrix, a rapacitate vocata, quod a se rapiat miseros et aprehendat. Coido que a tradución resulta innecesaria.
Estabelecido, pois, o carácter esencial da Raíña, adxectivada nos diferentes textos, por se non abondase coas connotacións do propio nome como fraudulenta, maquinadora, adoradora de figuras pagás e demoníacas e poseida de insani furoris et vesania, e identificadas tamén as fontes cultas da súa tradición, de orixe medieval, o traballo comeza a análise da súa pervivencia no folclore, combinando acertadamente, deste xeito, os rexistros culto e popular, inseparables neste caso. Apuntando as características comúns entre a Raíña Lupa e as mouras do imaxinario popular galego, Balboa aporta a clave para a ese salto da personaxe do rexistro culto ó folclore: unha vez que Lupa pasa contaminarse coas características propias das mouras, quedan borrados os límites entre o culto e o popular, e a Raíña é quén de habitar covas, ruinas e mesmo de ser propietaria de riquezas fabulosas, pasos subterráneos, animais míticos, etc.
As fontes da lenda
Pero probablemente o elemento mais interesante deste traballo, o que consigue ir un paso mais alá que os seus precedentes, é a súa indagación nas orixes desas fontes, tanto os textos medievais como o folclore, que obviamente non xurdiron da nada e, xa que logo, teñen que contar con antecedentes ata agora pouco coñecidos. Segundo o autor, a tradición máxico-relixiosa do elemento feminino nas culturas prerromanas da Europa occidental, na que as mulleres aparecen como sacerdotisas, adiviñas, conductoras ó mundo dos mortos ou guías espirituais –como tales foron quén de pasar desde a tradición precristiana a relatos como os da vida de San Brandán- e, nese sentido, o feito de que Lupa fora unha raiña e non un rei, abriría novas posibilidades de investigación e interpretación e mesmo pode que dera algunhas das claves para á identificación das súas orixes.
Outros dos atributos que definen ó personaxe, como a soberanía, o dominio sobre as terras ou sobre os animais parecen apuntar, segundo o autor nese mesmo sentido e volvería incidir, desde esa perspectiva, na súa orixe precristiá ou, cando menos, na orixe precristiá dunha serie de atributos que aparecen aglutinados na Raiña que pasaría ser, deste xeito, unha sorte de personificación do pagán, daquelo que se confronta abertamente co cristianismo.
Por outra banda, novos elementos destacados polo autor, como a presenza das barcas de pedra, de tan amplamente representadas na cultura altomedieval das Illas Británicas e o papel decisivo que se lle confire a determinados elementos da paisaxe (montañas, bosques, lagoas) parecen proporcionar novas claves para identificar a base cultural na que puido ter a súa xénese a tradición da Raiña Lupa, aínda que este é un aspecto no que novos traballos, moi especialmente de folclore comparado, terán que afondar no futuro.
Probablemente o punto mais feble do estudo sexa o referido á sacralidade do emprazamento de Santiago de Compostela, análise que aínda que aporta algunhas referencias que o avalan non acaba de resultar concluínte. O uso reiterado de expresións como “Se é certa a proposta de...” ou “Pode obedecer a...” ó longo do capítulo fan pensar que neste caso Balbóa basea a súa interpretación en datos non concluíntes. Demasiados condicionais para dar esta por unha conclusión definitiva, o que non lle resta interese como hipótese interpretativa pendente de ulteriores confirmacións.
Como conclusión pode dicirse que en liñas xerais, o ensaio presenta unha estructura moi acertada na que, partindo dunha identificación clara do obxecto de estudo e as fontes literarias e folclóricas do mesmo, o autor vai afondando progresivamente no elementos menos evidentes do mito, nas súas características, nos trazos etimolóxicos, nas reminiscencias culturais que se readaptan e se actualizan na xénese do mito, nos procesos de transferencia co rexistro popular.
Ó final, o traballo esboza a imaxe de Lupa como representación dunha idea esencial: a loita entre o pagán e o cristián, unha loita na que, lonxe de desaparecer sen deixar rastro, os elementos dun paganismo de fonda raigame foron quén de camuflarse e pervivir, non so a través das narracións ou dos textos, senón en tradicións e costumes como a festa dos maios, as ofrendas que aínda ás veces poden atoparse en encrucilladas e camiños (moitas veces cristianizados coa presenza dun cruceiro ou un peto de ánimas) ou o respeto case sagrado ante determinadas manifestacións arqueolóxicas, que se conservan vivas nos nosos días.
Despois da publicación deste ensaio a Raíña Lupa non é xa exclusivamente unha personaxe lendaria da que pouco ou nada se sabe. Agora é xa un mito cunhas orixes que comezan definirse e unha intencionalidade clara. A nosa perspectiva sobre as lendas, sobre a tradición medieval, sobre o que podemos denominar os escenarios do mito de Lupa vese necesariamente transformada e enriquecida no que é un primeiro e moi acertado paso cara o coñecemento global dun dos mitos mais complexos do entramado cultural galego.
15 / 11 / 2005
Jorge Guitián. Ames
Poucos son os galegos que non teñen oido falar da Raíña Lupa ou que non coñecen algunha tradición ou lenda relacionada con ela, trátase cunha difusión soprendente, que abrangue tódalas capas culturais da sociedade é tódolos rincóns do país. Un fenómeno pouco común que da idea da do calado que esta figura ven tendo no noso imaxinario colectivo desde hai séculos. A Raíña Lupa, a raiña dos lobos, a personaxe lendaria que opuxo as súas forzas á implantación do cristianismo en Galicia, aglutina na súa figura todo un imaxinario que reflicte, básicamente, a loita entre o ben e o mal, entre orde e caos. Nesa condición prototípica radica a causa da súa pervivencia ó longo dos séculos.
No presente estudo, obra de Antonio Balboa Salgado, preséntase por vez primeira unha análise sistemática desta figura lendaria. Se ben é certo que con anterioridade numerosos especialistas dedicaron importantes traballos a analizar diferentes aspectos da figura de Lupa e a súa implantación na nosa cultura tradicional, faltaba por estabelecer unha perspectiva global, unha sistematización que combinase diversas metodoloxías de estudo e diferentes enfoques para tentar ofrecer por vez primeira unha imaxe poliédrica da Raiña e do complexo entramado cultural que arredor dela foi xurdindo. Non podemos esquencer, malia todo, algúns traballos pioneiros, antecedentes mais que dignos do que ven de gañar o premio de Ensaio Manuel Murguía, como os que ten publicado o profesor Alonso Romero no ámbito do folclore, centrándose especialmente nas tradicións luparias nos montes do Pindo.
Un dos grandes acertos do ensaio de Balboa é comezar tentando poñer en claro a figura da Raíña, para o que recurre ás fontes clásicas. Xa desde esta primeira aproximación, sen dúbida un acerto do autor na súa intención de clarificar os aspectos menos coñecidos do personaxe, ponse de manifesto a ambigüidade das fontes que falan dunha raiña, dunha muller noble ou dunha terratenente e que mesmo discrepan no seu nome, que aparece coas variantes de Lupa, Luparia e Luporia. Resulta interesante nese sentido a cita de San Isidoro recollida por Antonio Balboa, segunda a que esta denominación correspondería a unha meretrix, a rapacitate vocata, quod a se rapiat miseros et aprehendat. Coido que a tradución resulta innecesaria.
Estabelecido, pois, o carácter esencial da Raíña, adxectivada nos diferentes textos, por se non abondase coas connotacións do propio nome como fraudulenta, maquinadora, adoradora de figuras pagás e demoníacas e poseida de insani furoris et vesania, e identificadas tamén as fontes cultas da súa tradición, de orixe medieval, o traballo comeza a análise da súa pervivencia no folclore, combinando acertadamente, deste xeito, os rexistros culto e popular, inseparables neste caso. Apuntando as características comúns entre a Raíña Lupa e as mouras do imaxinario popular galego, Balboa aporta a clave para a ese salto da personaxe do rexistro culto ó folclore: unha vez que Lupa pasa contaminarse coas características propias das mouras, quedan borrados os límites entre o culto e o popular, e a Raíña é quén de habitar covas, ruinas e mesmo de ser propietaria de riquezas fabulosas, pasos subterráneos, animais míticos, etc.
As fontes da lenda
Pero probablemente o elemento mais interesante deste traballo, o que consigue ir un paso mais alá que os seus precedentes, é a súa indagación nas orixes desas fontes, tanto os textos medievais como o folclore, que obviamente non xurdiron da nada e, xa que logo, teñen que contar con antecedentes ata agora pouco coñecidos. Segundo o autor, a tradición máxico-relixiosa do elemento feminino nas culturas prerromanas da Europa occidental, na que as mulleres aparecen como sacerdotisas, adiviñas, conductoras ó mundo dos mortos ou guías espirituais –como tales foron quén de pasar desde a tradición precristiana a relatos como os da vida de San Brandán- e, nese sentido, o feito de que Lupa fora unha raiña e non un rei, abriría novas posibilidades de investigación e interpretación e mesmo pode que dera algunhas das claves para á identificación das súas orixes.
Outros dos atributos que definen ó personaxe, como a soberanía, o dominio sobre as terras ou sobre os animais parecen apuntar, segundo o autor nese mesmo sentido e volvería incidir, desde esa perspectiva, na súa orixe precristiá ou, cando menos, na orixe precristiá dunha serie de atributos que aparecen aglutinados na Raiña que pasaría ser, deste xeito, unha sorte de personificación do pagán, daquelo que se confronta abertamente co cristianismo.
Por outra banda, novos elementos destacados polo autor, como a presenza das barcas de pedra, de tan amplamente representadas na cultura altomedieval das Illas Británicas e o papel decisivo que se lle confire a determinados elementos da paisaxe (montañas, bosques, lagoas) parecen proporcionar novas claves para identificar a base cultural na que puido ter a súa xénese a tradición da Raiña Lupa, aínda que este é un aspecto no que novos traballos, moi especialmente de folclore comparado, terán que afondar no futuro.
Probablemente o punto mais feble do estudo sexa o referido á sacralidade do emprazamento de Santiago de Compostela, análise que aínda que aporta algunhas referencias que o avalan non acaba de resultar concluínte. O uso reiterado de expresións como “Se é certa a proposta de...” ou “Pode obedecer a...” ó longo do capítulo fan pensar que neste caso Balbóa basea a súa interpretación en datos non concluíntes. Demasiados condicionais para dar esta por unha conclusión definitiva, o que non lle resta interese como hipótese interpretativa pendente de ulteriores confirmacións.
Como conclusión pode dicirse que en liñas xerais, o ensaio presenta unha estructura moi acertada na que, partindo dunha identificación clara do obxecto de estudo e as fontes literarias e folclóricas do mesmo, o autor vai afondando progresivamente no elementos menos evidentes do mito, nas súas características, nos trazos etimolóxicos, nas reminiscencias culturais que se readaptan e se actualizan na xénese do mito, nos procesos de transferencia co rexistro popular.
Ó final, o traballo esboza a imaxe de Lupa como representación dunha idea esencial: a loita entre o pagán e o cristián, unha loita na que, lonxe de desaparecer sen deixar rastro, os elementos dun paganismo de fonda raigame foron quén de camuflarse e pervivir, non so a través das narracións ou dos textos, senón en tradicións e costumes como a festa dos maios, as ofrendas que aínda ás veces poden atoparse en encrucilladas e camiños (moitas veces cristianizados coa presenza dun cruceiro ou un peto de ánimas) ou o respeto case sagrado ante determinadas manifestacións arqueolóxicas, que se conservan vivas nos nosos días.
Despois da publicación deste ensaio a Raíña Lupa non é xa exclusivamente unha personaxe lendaria da que pouco ou nada se sabe. Agora é xa un mito cunhas orixes que comezan definirse e unha intencionalidade clara. A nosa perspectiva sobre as lendas, sobre a tradición medieval, sobre o que podemos denominar os escenarios do mito de Lupa vese necesariamente transformada e enriquecida no que é un primeiro e moi acertado paso cara o coñecemento global dun dos mitos mais complexos do entramado cultural galego.
CRÍTICAS POR XÉNERO
culturagalega.org | RSS | Aviso legal | Contacto | O equipo do portal | Licenza de uso | Contactar coa redacción: redaccion@culturagalega.org I T: +34 981 957202 | F: +34 981957205 |
Consello da Cultura Galega. | http://www.consellodacultura.gal
Pazo de Raxoi, 2 andar. 15704 Santiago de Compostela (Galicia)
Tfno: 981957202 | Fax : 981957205 | e-mail: redaccion@culturagalega.gal
Pazo de Raxoi, 2 andar. 15704 Santiago de Compostela (Galicia)
Tfno: 981957202 | Fax : 981957205 | e-mail: redaccion@culturagalega.gal