Emilio Araúxo: Leccións do Entroido

Corenta anos de investigación e unha ducia de libros publicados fan de Emilio Araúxo un dos especialistas máis destacados no Entroido do país. A súa vontade divulgativa arredor desta celebración amósase no esforzo que fai nas súas obras por lle dar voz aos protagonistas, pero tamén nas visitas que artella para que poetas e artistas de fóra do país a poidan coñecer a festa. A súa formación como filósofo e etnógrafo achega unha perspectiva chea de significados sobre a celebración á que nos aproximamos nesta entrevista.

A piques de saír do prelo o seu novo traballo sobre o Entroido de Covelo, falamos con Araúxo, un veterano que leva catro décadas a percorrer estas festas tradicionais por todo o país armado coa súa cámara. Para alén de fotografías, este poeta, etnógrafo e filósofo leva recollidos milleiros de testemuños nos que veciños e veciñas protagonistas das festas dan conta dos xeitos nos que celebran e de como recuperaron estas tradicións.

Nado en Coles en 1946, licenciado en Hispánicas, Lingüística xeral e Filosofía pola universidade Paris VIII nos anos 70, a perspectiva de Araúxo sobre o mundo viuse fortemente influída por figuras destacadas da intelectualidade francesa da época, como Jacques Derrida, Alain Badiou ou Jacques Alain Miller. Cunha actividade polifacética que toca ámbitos como a poesía, a edición (campo no que fundou o selo Amastra-N-Gallar), a etnografía, a fotografía ou a tradución, Araúxo mantén un vínculo co Entroido tradicional que vai moi para alén do intelectual e fai del un auténtico embaixador desta celebración. Desde a súa ollada única, descubrimos algunhas das múltiples leccións que nos pode achegar o Entroido nos máis diversos ámbitos.

CG- Como naceu o seu interese polo Entroido?

Emilio Araúxo -Eu tiña relación previa coa festa na medida en que tiven unha infancia rural. Cohabitaba daquela con esta figura do felo, que me parecía monstruosa e fortemente erotizada e que quedou no meu inconsciente. Logo volvín contactar con este mundo a través dun mestre que tiven, un filósofo importante e grande teórico do teatro, François Regnault, que en Francia foi quen máis informou as ideas do ruso Mikhail Bakhtin sobre a cultura popular. Ademais descubrín a lectura de Jean Genet sobre o carnavalesco, que tamén vén de Bakhtin. E constatei que desde a miña infancia o que vía no rural tiña unha tal profusión de xestos e de manifestacións carnavalescas que me dixen que tiña que volver. Foi un retorno cunha ollada cargada e nutrida para tentar crear enunciados de presenza, non teóricos, senón de existencia.



A nivel académico confróntanse visións sobre se o Entroido posúe un verdadeiro potencial subversivo ou se fica reducido a unha vía de escape a tensións e que, no fondo, contribúe a manter o status quo. ¿Como ve a presenza do conflito na festa?

O conflito, aínda que aparentemente está excluído deste ámbito, entra tamén no Entroido, polo menos implicitamente. Ponse en escena nun espazo que non é estritamente teatral, xa que non debe ter espectadores. Os conflitos emerxen máis ou menos disimuladamente e con eles a pregunta fundamental que Derrida formula a nivel filosófico: como vivir xuntos? Esta é a cuestión.

"Poderiamos resumir todo o que é o Entroido nas palabras 'memoria' e 'promesa'"

Os conflitos que afloran atopan aí un espazo de apertura. A capacidade inventiva que ten o Entroido é indisociable dun espírito de apertura á alteridade, ao outro. Neste sentido, hai unha imaxe que tirei na que aparece un felo de Maceda que, na marcha que realizan ao longo de varios días, agarrou unha cadeira e plantouna no medio da pista, e sentou alí, ergueu nunha man a caxata e coa outra fixo un xesto de detención. Todo isto desde a ollada do cervo que levaba pintado na mitra, na pantalla. Aí hai toda unha alegoría, que pode non ser a palabra máis axeitada, pero si unha literalidade, unha connotación moi definida.

É preciso crear non só un espazo senón tamén un tempo de calma meditativa e pensante para que poidan nacer, renacer e irromper algún novo camiño, algunha nova promesa. Poderiamos resumir todo o que é o Entroido nas palabras "memoria" e "promesa". Memoria na medida en que é un mundo que fai signos cara ao deber de diálogo cos antergos, que na recreación da festa resucitan e volven visitar os vivos vestidos de animais. E promesa, porque calquera que visite un destes entroidos campesiños comprobará o entusiasmo inherente e o poderoso afecto e a ledicia que os acompaña. Memoria e promesa conforman a matriz na que se desenvolve a festa.

Ao falarmos de festas tradicionais, a tensión entre a repetición do rito, que conecta co pasado, e a creatividade e o caos propia deses eventos marca en boa medida as celebracións. ¿En que coordenadas pensa que se desenvolve este contraste?

Hai unha tensión esencial entre a ortodoxia e a enerxía subversiva dos grupos de idade máis mozos, que están no impulso de transgredir, forzar as regras e as normas, e crear un campo de condicións de posibilidade do que xurda algo inédito, algunha novidade. Sen a existencia desa tensión entre os grupos de idade esa capacidade de inventiva vese mermada. O antropólogo Claude Lévi-Strauss ten unha idea moi vizosa cando fala de que nas festas de máscaras, que podemos extrapolar aos entroidos, ten lugar unha exacerbación do conflito. Por unha banda, dáse a intensificación da igualdade entre grupos que ata entón estaban separados por distancias como as de clase. Pola outra, xérase unha distancia máxima na medida en que a mocidade se erixe en grupo hexemónico e dominante, e por tanto xera unha especie de anti-xerarquía, que mantén en si mesma un nesgo xerárquico notable. Esa polaridade é constatable, e resulta unha condición de posibilidade para que xurda nese conflito un acontecemento novidoso.



Canda ás representacións do conflito, vostede incide en particular na existencia de elementos de encontro e de apertura ao outro como elementos destacados da festa. Comentaba esa presenza dos antergos, presentes na repetición dos ritos e nas propias máscaras, pero tamén a animalidade destes personaxes, que se caracterizan por contar con debuxos de fauna e con elementos simbólicos vencellados a este mundo.

A máscara tradicional rompe a fronteira entre o universo da humanidade e a animalidade, ou cando menos fai ese límite máis poroso. É importantísimo porque aí entra en escena a ética animal, o que Derrida chamaría de novo o "carnofalologocentrismo", é dicir, a relación de dependencia da nosa estrutura metafísica, a nosa cosmovisión, co sacrificio animal: En que medida a idea de suxeito e de soberanía están en débeda e se sustentan no sacrificio animal. Aí entramos no eido vasto e complexo da zoopolítica e do biopoder.
Un poeta que escribiu sobre os cabreiros de Muíños, Pierre Le Pillouër, incide na idea da fronteira porosa entre o animal e o ser humano.A máscara dos cabreiros, que levan cabeza de cabra, suprime a separación entre pastor e rabaño. Non é tanto unha fusión senón a aceptación dunha diferenza próxima en diálogo.
Pero a apertura vai mesmo máis lonxe. Habería que ir lendo o que a xente vai engadindo nas decoracións das carantoñas, nas caretas. De xeito subliminal, implícito ou indirecto, eses deseños transcriben os interrogantes máis urxentes da nosa época. Aparece mesmo o mundo vexetal. En xeral están presentes as cousas todas, ata o punto de que chegaríamos ao famoso topos das "lágrimas das cousas", unha nostalxia que tamén é dó no Entroido, unha tristura que tamén resulta da alegría e da efusividade da festa. Dese xeito, dáse unha apertura a todas as cousas, choramos por elas nese traballo de dó, pero tamén está encerrado no propio enunciado, que en latín é lacrimae rerum, que as cousas tamén choran con nós.

Claude Royet-Journoud, a falar da idea de máscara, apunta que 'a máscara non cesa de xerar unha ficción que nos fai entender mellor o real'"

Hai un psicanalista francés ao que interroguei sobre o tema da máscara, Bourillon, que entendía o problema da máscara desde esa perspectiva, e del me viñeron ideas moi luminosas. Sostén, por exemplo, que "a máscara vela e desvela. Desvela a ausencia de cara, a ausencia de identidade do suxeito". Ao tempo que perdemos esa identidade "as máscaras transportan con elas un elemento mítico". Lévi-Strauss, á súa volta, di que coa máscara vai escrito un relato da súa orixe, é canle inseparable dun mito que permite tamén vivir. Énos necesario un certo nivel de ideal ou de mito, xa que en última instancia estamos condenados a inventar sentido, non é algo que nos veña dado. No mesmo sentido tamén Claude Royet-Journoud, a falar da idea de máscara, apunta que "a máscara non cesa de xerar unha ficción que nos fai entender mellor o real".

Comentaba antes que no Entroido tradicional non debería haber público. No entanto, nos últimos anos multiplícanse as alertas ante a turistificación da festa, que nalgúns lugares corre o risco de dificultar a celebración tradicional. Ao longo das súas décadas de traballo arredor desta celebración, imaxino que puido percibir as mudanzas que se están a dar no xeito de vivir o Entroido nas aldeas do país. ¿Cales pensa que son as máis destacadas?
A antropóloga Paula Godinho fixo un estudo moi interesante, extraordinario, Da felonía: apuntamentos sobre a risa e o entroido de Maceda `[publicado en 2012 en Amastra-N-Gallar]. Alí subliña o fenómeno muller, e como está a pasar de ser unha figura pasiva ou mesmo vítima nas festas a ser coprotagonista. Avanza a hipótese a partir desta experiencia de que o riso contaxioso do Entroido feminiza a comunidade, a multitude alí presente. Tamén fala de novas configuracións, da patrimonialización, que ten aspectos positivos e algúns que non o son tanto. Apunta a mercantilización e a miniaturización da festa, a emblematización da máscara promovida desde o poder ou festivalización, que se dá cando unha empresa vende a festa. Son mutacións, pero entre as máis positivas destaca, e eu tamén, o cambio tan significativo do rol da muller, que se converte de vítima [tanto de mofas como das agresións simbólicas das máscaras] a coprotagonista [mesmo a encarnar personaxes ata hai pouco reservados a homes]. Está a se dar unha feminización. Mesmo na rixidez de máscaras como a dos felos apareceron hai xa un tempo rasgos femininos, beizos marcados ou cores nas fazulas.
Indo ao tema das ameazas, é importante desconxelar a festa, como fai a poesía coas palabras. Habería que desconxelar a máscara das miradas ávidas de apropiación excesivamente folclorizantes e apropiadoras con finalidades un pouco espurias. Ese labor de resistencia cúmpreno marabillosamente os protagonistas da festa.
Canda a isto, considero que é moi importante a presenza dunha figura, a do personaxe tutelar que, ás veces, hoxe se bota en falta. Habitualmente é unha persoa maior, un vello ou unha vella. No Val de Maceda era o señor Manuel de Vilar de Cas, xa falecido, que era ademais artesán de caretas, aínda con 80 e tantos anos, aínda se vestiu e deu exemplo do que debía ser unha codificación ortodoxa do personaxe. Isto facíase en tensión co deber de subversión dos grupos da mocidade, unha polaridade esencial. Esa figura vai esmorecendo e iso empobrece a festa.

(No Entroido) "hai achegas magníficas a nivel de comedias, de encontros e de xestualidade cun enorme alcance plástico, pictórico, parateatral, poético e filosófico, que en gran medida quedan perdidas ou desperdiciadas"

Nos seus libros aposta por lle dar o protagonismo aos testemuños das persoas que viven e lembran a festa, o que fai dos seus títulos un tesouro de voces arredor dos entroidos tradicionais do país. ¿Por que esa aposta pola divulgación?

Hai un forte desexo de dar fe do que ves porque é importante compartilo e, nese sentido, son da mesma perspectiva que o gran poeta ruso Guennadi Aigui. que escribiu toda a súa poesía cun único obxectivo. Como el amaba tanto a súa terra, os bidueiros, a neve ou as tradicións, quería dala a coñecer, compartilo con outra xente. Iso é un pouco tamén o que eu tento facer.
É evidente que o Entroido ten unha delimitación temporal, espacial, e mesmo normativa que fai difícil esa difusión. Desgraciadamente moitos dos xestos que pasan pola amizade neste tempo e moitas das creacións case poemáticas que se desenvolven pasan desapercibidas se non é polos que o viven alí. Non transcenden porque están reducidos a un espazo limitado de aldeas e parroquias, pero hai achegas magníficas a nivel de comedias, de encontros e de xestualidade cun enorme alcance plástico, pictórico, parateatral, poético e filosófico, que en gran medida quedan perdidas ou desperdiciadas.
Agora xustamente Toxosoutos vai publicarme un libro que quere entrar na esencia mesma do horizonte de marabilla e de suxestión que abre o entroido de Covelo de Quins, en Melón. Titúlase Que Viva, a apuntar ese acento da vitalidade está presente en Bakhtin e no cómico en xeral. Neste tipo de manifestación este principio de desexo vai asociado á nostalxia como a entenden Alain Badiou ou Samuel Beckett. Non é un desexo de repetición, senón unha constatación de que a vida non é lineal, que se compón de sedimentacións heteroxéneas. A nostalxia, no canto de pechar na repetición inhibitoria, ábrese a unha alteridade na medida en que demostra que un suxeito non é a unicidade dun ego, senón unha suma de sedimentos diversos e estraños. Pegadas desa nostalxia véxoas tamén nos volantes do Entroido Ribeirán, que levan bonecas enriba nas que percibo bloques de infancia, dunha inocencia perdida, que entronca con este tema.
No traballo que teño sobre Laza, pola contra, acentúo o aspecto da zoopolítica. Titúlase Pzomea zamarrada peliqueiro, unha condensación entre poema e zoe que significa animal. Aí estímulame a zamarrada, o golpe que dá o peliqueiro. Lonxe de ser ofensivo, é algo eufórico que che revitaliza, unha especie de picadura ou mordedura de cobra que é unha chamada a espertar á vida pensante. Di Machado que entre o vivir e o soñar está o que máis importa: espertar.
Logo fixen un libro sobre o Entroido da Terra de Caldelas e do Val do Lemos que titulei No retrato dos alustros. Nun mundo de espectralidade como vivimos, nun país que declina, esmorece e perde poboación, onde fican as aldeas desertas, é como se non houbese outra mirada que as dos que nos fotografían e nos filman, como se fose este xa un mundo espectral fotografado polos alustros.

"A festa é unha riqueza prodixiosa, nutre, como proclamou Bakhtin, a arte, tanto a nivel literario como plástico, é unha das fontes máis vivas e fértiles do que é a arte"

A relación entre a festa e a arte marca de xeito especial as súas obras, coas creacións poéticas a acompañar o testemuño da xente e aínda as súas propias fotografías. A sueca Helena Eriksson, que recrea personaxes como os felos de Maceda na paisaxes xeadas do seu país, James Sacré. David Lespiau, Claude Royet-Journoud, Martin Melkonian, Olivier Cousin, Rea Nikonova ou Pierre Le Pillouër canda a nomes máis próximos como María do Cebreiro, Bieito Iglesias, Séchu Sende ou Carlos Lema son nomes que aparecen nos seus traballos. ¿Por qué aposta por este formato?

No meu libro Canda ás Mázcaras, a falar da Xironda, este "canda" enfatiza o espírito de proximidade e de dar testemuño. Derrida di que o testemuño é indisociable dun traballo poético. Claude Royet-Journoud sinala sobre a máscara que non instaura unha distancia senón outra proximidade. Esa idea de proximidade é moi importante. O poeta James Sacré escribiu Se os felos atravesan os nosos poemas, unha obra na que reitera a palabra "acompañar". O seu traballo poético é moi de entender esta palabra, ver quen é o acompañante. En verdade, o poema non procura tanto comprender o carnaval. Iso hai moitos libros sabios que o explican, pero sempre escapa algún detalle. E aí entra a función poética, a literalidade, o detalle e a súa reacentuación. El sostén que o poema ten nos seus ollos como un desexo de acompañar o Entroido dentro ou na beira.
Teño moitas anécdotas destas festas que son un poema vivo. Hai tres anos asistín á extraordinaria invención que desenvolveu un vello da aldea de Mugares, que, sendo vello, disfrazouse de vello e, rodeado por un enxame de nenas e nenos, participou na comitiva de labardeiros e señoritas. Ía complementado cunha caxata e a súa transmisión a ese grupo miúdo que o ía rodeando era que cando pasaba por diante dunha casa deshabitada, dun xeito moi doce e moi sentido, petaba na porta diante da ollada extasiada e xubilosa das nenas e nenos. Isto está a clamar por unha tradución en poema, evidentemente.
Outro exemplo: ves un felo cargado de orgullo e de arrogancia, cunha formación case fálica, unha especie de personaxe imperial, e de repente esa magnificencia derrúbase, humíllase e devotamente, na forma máis refinada e delicada, átalle un zapato a unha vella que o tiña desatado. Unha figura da paz tan bonita e prometedora que encerra unha promesa de porvir inaudita.
A festa é unha riqueza prodixiosa, nutre, como proclamou Bakhtin, a arte, tanto a nivel literario como plástico, é unha das fontes máis vivas e fértiles do que é a arte.

¿Por que a aposta específica por traer artistas foráneas a coñecer o Entroido tradicional galego?

A este respecto practico unha fidelidade ao espírito do Entroido que pasa polo gratuíto. Entendo que todo o que sexa favorecer esta atmosfera do gratuíto suma e é consonte co espírito da época. Entra tamén co que comentaba: se un ama a terra en que vive, quere transmitila e darla a coñecer, pensala, con esa ramificación que problematizaba Derrida de estar sempre en conversa con xente morta, cos vivos e tamén cos non nacidos. Nese sentido, tamén cos de alá, como tiña relación con poetas de fóra, quixenlles amosar este tipo de experiencias e tamén coa idea de aprender do que eles podían achegarnos.
A este respecto hai poemas extraordinarios, libros como o de Royet-Journoud, unha obra extraordinaria Frases para un felo, e poemas de Martín Melkonian, un pequeno heroe de Carnaval sobre un felo morto, unha obra mestra. Unha autora que é unha das grandes herdeiras das vangardas rusas, Rea Nikonova, escribiu un libro titulado "Felos", no que desenvolveu unha poesía extraordinaria complementada por debuxos, algúns deles chamados arquitextos, como arquitecturas textuais nas que se condensan ou complementan ou conviven o poema e a imaxe. O mesmo que eu dicía da picadura dos peliqueiros de Laza ela sobre os felos fala que a vida está degradada na medida en que escolle como única medida a mercadoría. Fronte a iso, a máscara é mordedura, convite e interpretación a unha vida de elevación e pensamento.



Para os galos da Mezquita, escribiu Miriam Sánchez Moreiras un bonito poema chamado "Berra o galo", e di que o xesto do galo abre o aire "destes reinos inmóbiles/ destes derrubados pulmóns/ aínda hai que cavarlle á noite sucos".
As fotografías dan fe do aprezo que lle dispensan a estas manifestacións festivas fóra da nosa terra, a poeta sueca Helena Eriksson, que vén aquí desde hai varios anos e vestiuse de felo, integrouse no grupo do Val de Maceda, participou de xeito moi inmersivo e comprometido coa marcha que fan durante varios días. Dos troteiros de Bande fixo un poema titulado "A resistencia en Bande", a enfrontar estes personaxes contra o esquecemento representado no Río Limia. E fano a través dos espellos que levan no pucho, como se no espello estivese escrito algo que é máis poderoso que o propio poder do esquecemento. Ela di que "se pensamos que imos desaparecer no Limia, ese esquecemento fica seriamente reducido por unha presenza de espello que fai función de encantamento".


Felos en Suecia da man de Helena Eriksson

¿Destacaria algún entroido especialmente singular entre todos que coñece?

Hai un entroido singularísimo na xironda. Aparecen uns enmascarados que se chaman "mázcaras", e a festa xira arredor dun personaxe priápico, un boneco que representa o Entroido, pode ter unha altura de 5 metros. Esa figura priápica vese inmersa nunha especie de tempo que lle chamaría "tempo deconstrutivo". Por unha banda, é unha divinidade que nos visita, un monstro, un ancestro, e sacraliza o espazo, réndeselle culto como a unha especie de santo. Pouco a pouco, a mans das mulleres, que son protagonistas esenciais, esa figura vai sendo desmontada e deconstruída. [A tradición leva a despoxar o Entroido do seu falo antes de o queimar no final da festa]. Perde así un pouco esa prepotencia da que desfrutaba, e aí entramos na esencia do cómico, que estriba no desvelamento do falo, da prepotencia do poder. O que demostra o entroido neste xogo entre priapismo e antipriapismo é que a risa e a forza do cómico converte en irrisorios os poderosos, as xerarquías e toda a órbita do poder e do abuso e da autoridade.

Para alén de recoller e teorizar, vostede contribuíu a dar forma ao Entroido de Lumeares, que desde 2016 recuperou o Irrio e as Madamas
Do que eu coñezo en Galicia, o de Lumeares o único Entroido estritamente cosmopolita. A maior parte dos compoñentes que participan son estranxeiros. Hai eslovenos e eslovenas, búlgaros, alemáns, ingleses e máis nacionalidades. E cada persoa participa cos ritmos, os sons, os xestos e as retóricas corporais do seu país. Iso crea un conxunto cunha harmonía tan universalista que é un verdadeiro poema da paz mundial.
Aí tivo unha importancia capital o traballo dun escultor labrego que se chama Cándido Caneiro, da Bidueira de Lumeares. É autor dunha preciosa escultura titulada Príapo que fixo a partir dous carballos que atopei nun bosque, xunguidos nun abrazo amoroso onde o priapismo estaba moi significado.



Tanto el como eu rastreamos todos os entroidos da Terra de Caldelas e algúns do Val do Lemos, atopamos en todos uns sedimentos e unhas ancestralidades que nos inspiraron para darlle un pulo de renacemento ao de Lumeares. A celebración está nutrida de datos que arrincan da tradición da zona, e atopei tamén elementos reseñados por Risco nalgúns dos seus textos.