A dedicatoria do Día das Letras Galegas ás cantareiras supón unha mudanza importante no marco no que se desenvolve esta celebración. Para alén das posibilidades que abre esta aposta pola literatura popular e a inclusión da música de cara ao futuro da celebración, a elección dun patrimonio que se atopa en plena encrucillada ilumina tamén as cuestións pendentes que a sociedade galega ten con este legado.
O Día das Letras de 2025 dedicado "á poesía popular oral", personificada "en Adolfina e Rosa Casás Rama, de Cerceda, Eva Castiñeira Santos, de Muxía, e Manuela Lema, Teresa García Prieto e Prudencia e Asunción Garrido Ameixenda, integrantes estas catro das Pandeireteiras de Mens (Malpica)", segundo recolle o web da Real Academia Galega (RAG) supón unha anomalía na traxectoria desta celebración. A data pon o foco por vez primeira na literatura e a música de tradición oral e dá un xiro destacado ao se separar das manifestacións estritamente literarias.
Polo xeral, a efeméride supón a consagración final das figuras homenaxeadas no panorama literario, co desenvolvemento de estudos, simposios e diferentes publicacións sobre as mesmas e múltiples propostas de divulgación. Non entanto, neste ano a situación é moi diferente. A aposta por un patrimonio que aínda procura o seu espazo na nosa sociedade, cun discutido procedemento en marcha para a declaración como Ben de Interese Cultural do "patrimonio inmaterial a música e o baile tradicionais de Galicia", singulariza aínda máis os movementos arredor da festividade. Por se fose pouco, a elección das cantareiras como protagonistas da data pon sobre a mesa toda unha serie de cuestións sobre o protagonismo das mulleres na transmisión deste legado, a súa visibilidade pública e o xeito que a nosa sociedade se relaciona con el.
As letras que saen das Letras
Segundo lembra Ana Boullón, promotora da candidatura das Cantareiras no seo da RAG, esta proposta "xa estivera sobre a mesa en 2024", cando se lle dedicou a data a Luísa Villalta. Aínda que recoñece a orixinalidade da homenaxe, lembra que o feito de ser colectiva "non é novidade, xa o fora a dos trobadores da Ría de Vigo, no 98". A actual celebración "recolle ese espírito. Quixemos honrar este patrimonio e que a sociedade teña en mente a poesía oral, que foi transmitida desde antes da existencia da escrita, desde a noite dos tempos, na sociedade rural e mariñeira". Á hora de dar forma á candidatura para a súa toma en consideración polo plenario, apareceu a cuestión do xeito en que se podía representar unha creación colectiva como é esta. "Como a poesía popular se caracteriza polo anonimato, non era posible facer unha candidatura cunha soa persoa", explica Boullón. "Para artellar a proposta tivemos conversas con persoas que están no asunto, como Antón Santamarina, que é coautor do Cancioneiro Popular Galego, Xabier Díaz, Alba María, Beatriz Busto, Richi Casás ou Xulia Feixóo. Así chegamos a esta mostra de nomes que resultan representativos dunha grande cantidade de persoas que crean, transforman e interpretan este legado".
Dar nomes ao anónimo
Á hora de escoller os nomes para encarnar esta tradición, nas mulleres seleccionadas "houbo unha conxunción de circunstancias, como que a súa obra tivese algún tipo de difusión ou cumprir o criterio de ter falecido dez anos antes da celebración. No caso das Pandeireteiras de Mens varias delas non de axustaban a esta situación e quedaron fóra do nomeamento específico", explica Boullón. Deste xeito, "puidemos pórlle nomes e apelidos a varias das transmisoras, pero aínda que outras persoas ou instrumentos quedasen fóra da listaxe, tamén están neste recoñecemento". En canto aos nomes escolleitos pola RAG, a antropóloga e etnomusicóloga Beatriz Busto, autora do volume Pandeireteiras de Mens ou da publicación Agora vou cantar eu, do Consello da Cultura Galega, lembra que "teñen en común que son todas da provincia da Coruña e tocadoras de pandeireta. E tamén que sabemos delas porque houbo persoas que nos dedicamos á música tradicional que publicamos libros, ou discos ou cousas similares" encol das súas figuras. Deste xeito, "as de Mens son coñecidas pola actividade folclórica que desenvolveron coa agrupación Aturuxo. Adolfina e Rosa foron gravadas por Dorothé Schubarth e dadas a coñecer por Richi Casás" no libro CD Fuliada na vila. "E de Eva Castiñeira sabemos porque participou nos anos oitenta nunha xira con Milladoiro e nun disco publicado pola discográfica Ruada da man de Rodrigo Romaní. Pero en termos particulares non teñen nada particular fronte a moitas outras mulleres non nomeadas, que fan tamén parte da oralidade e que merecerían igualmente ser recoñecidas nesta celebración", asegura a antropóloga. "Esta era unha rede moi extensa e dinámica da que facían parte todas as mulleres a cantar, crear coplas e melodías, a bailar e a transmitir os seus saberes dun xeito non necesariamente consciente".
Da casa para o palco
En casos como as de Mens e Eva Castiñeira, esta visibilidade pública deuse cando "unha actividade que era lúdica e vencellada ao desfrute e ás dinámicas da vida" pasou a se situar "enriba dun palco semiprofesional. Soubemos delas cando persoas do ámbito urbano foron recoller as súas cantigas. Hai moitas que non recibiron este interese e ficaron no anonimato, pero iso non significa que non existisen, había centos delas", lembra Busto. Así, encol do camiño que levou a que o Día das Letras chegase a recoñecer este tipo de patrimonio, a investigadora sinala que "isto é resultado dun traballo de anos por parte de diferentes persoas e colectivos a prol do recoñecemento e a visibilización desta tradición". Logo de historiar os procesos que levaron a varias destas mulleres aos escenarios, Busto ten clara a importancia de salientar a capacidade de axencia que posuían as tocadoras e evitar a visión de que foron "descubertas" e consideralas suxeitos pasivos. "Sobre todo a falar das de Mens, penso que temos que ter claro que eran mulleres divertidas, alegres e activas. Ao se deixar de facer foliadas nas súas aldeas, nos anos 60 ou 70, elas botaron como tres décadas sen cantar nin bailar, ata que apareceu xente moza da Coruña e as animou. Para elas cantar e tocar era parte da súa vida, e foron e visitaron diferentes lugares, mesmo lonxe, porque querían, porque o pasaban ben, descubrían cousas novas e porque desfrutaban. Non foron instrumentalizadas".
A importancia pendente das cantareiras
Malia á proxección pública acadada por figuras como as de Mens ou Castiñeira, que contribuíu a reivindicar o papel das pandeireteiras na nosa música, a pegada que deixaron no mundo da música tradicional non foi inmediato. "Tiveron un impacto relativamente grande en certas persoas, pero non chegaron a transformar a sociedade galega", lembra a investigadora. "A reivindicación das pandeireteiras no seu momento", arredor dos anos 80, "foi moi pequena, e aínda hoxe restrínxese á burbulla do folclore. Moitas asociacións do ámbito aínda teñen a idea de que o patrimonio musical galego ten que ver coa gaita, e nas estruturas que temos na cabeza segue moito da imaxe folclorista do franquismo. O común da sociedade non sabe o que son as cantareiras, non se deu unha transformación consciente e real do que é ese patrimonio".
De feito, o papel das mulleres como principais transmisoras do legado da tradición oral continúa a estar pendente de ser plenamente recoñecido. "Por observación sabemos que eran mulleres, e pódese comprobar tamén na nómina de informantes de Schubarth" para o Cancioneiro Popular Galego, explica Busto. "Recentemente, na xornada Ás voltas co baile do Museo do Pobo Galego contamos con tres mulleres da oralidade tradicional. E alí quedou clarísimo desde os primeiros trinta segundos que eran creadoras de coplas e de melodías, que tiñan os seus propios cantares e músicas e que creaban e imaxinaban". Boullón, pola súa banda, lembra que nesta homenaxe "a pandeireta é un símbolo da transmisión oral. A figura do gaiteiro foi máis difundida e tivo maior sona desde sempre, pero eclipsou un pouco a actividade da muller, e esta celebración quere pór en valor esa figura. Con isto non queremos negar que houbese homes neste proceso de transmisión, como Florencio o Cego dos Vilares, pero hai acordo entre os estudosos do tema en que as mulleres foron responsables da transmisión dun 90% do noso cancioneiro".
A idade das cantigas
Unha cuestión que apunta Busto encol do legado do canto e o baile é a noción que existe na actualidade sobre as súas transmisoras. "Hoxe percibímolo como algo de vellas, pero na realidade este é un patrimonio de xente moza, sobre todo a falar do baile, aínda que chegase a nós cando as transmisoras xa eran persoas maiores. Cántase toda a vida, pero hoxe consideramos que certos elementos culturais son cousa de vellos, e isto é algo que os estereotipa e os afasta das novas xeracións. Pero en realidade é un repertorio de xente de 15 ou 18 anos que ían as foliadas e ás festas e de outra xente que seguiría indo con máis anos. Debemos ter claro que esta era un xeito de se coñecer, pasar o tempo e divertirse, moitas deixaron de cantar e de bailar cando casaron. ".
As letras e a música
Encol da intromisión do ámbito musical nunha celebración eminentemente literaria como é o Día das Letras, Boullón lembra que "a música é parte consubstancial da poesía oral, sempre se manifestaron xuntas. Os ritmos e as cadencias facilitan a memorización dos versos. As propias cantigas medievais, que son as máis antigas manifestacións literarias en galego, estaban feitas para ser cantadas e procedían ou tiña moita influencia desta poesía oral, sobre todo no caso das cantigas de amigo e nas de escarnio". A afondar na conexión da literatura popular con estas formas medievais, Boullón lembra que "o amor e a burla continúan a ser as principais facetas da poesía oral. As cantigas de amigo ata aparecen como cantadas por mulleres". Así, neste 17 de maio "celebramos sobre todo as letras, pero a música é consubstancial a elas, e non é un problema que os etnomusicólogos falan a súa valoración e nós a nosa, pero non se poden disociar".
A situación lembra en certa medida a concesión do Premio Nobel de Literatura a Bob Dylan. "A comparación é moi acaída. Naquel momento houbo quen dubidou da súa poeticidade, e do mesmo xeito algunha voz, moi minoritaria, cuestionou se a nosa transmisión popular merecía o recoñecemento do Día das Letras. Pero desde todo o país houbo reaccións moi positivas, e isto amosa que a Academia non está a inventar nada, senón que recolle o sentir da sociedade. Hai todo un magma de foliadas e agrupacións que existe desde os anos setenta, como mínimo, pero que está agora a saír un pouco máis á luz pública". Deste xeito "está a participar todo o mundo na celebración. Todos os anos a celebración do Día das Letras contribúe a unha difusión do coñecemento sobre a persoa recoñecida. Pero este ano ademais dáse unha recepción múltiple que está a ser moito máis grande que noutras ocasións", admite. "Todo o mundo se sinte reflectido neste legado aínda que non coñecese os nomes concretos da homenaxeadas", asegura.
A transmisión hoxe
Desaparecidos os contextos tradicionais de transmisión da música e do baile tradicionais, fica pendente tamén de analizar o xeito no que na actualidade se perpetúan estes patrimonios. Unha tríada composta polas aulas de asociacións vencelladas ao ámbito da música tradicional, os escenarios onde os grupos de música dan a coñecer os seus traballos, e mais as foliadas aparecen como os principais espazos neste sentido. "Vivimos un interese moi forte por este patrimonio, pero ao tempo este estase uniformando e homoxeneizando", apunta Beatriz Busto. "Recibimos estas formas como se fosen memoria cando para as persoas que o transmitiron era a súa vida. O que non recibimos do mesmo xeito son as ferramentas que se aprenden por inculturación que permiten facer creatividade arredor dese legado". Á hora de abordar esta transmisión, Busto ten claro que "non se trata de conservar senón de crear" dentro das coordenadas da música galega. "A mudanza é o que fai que as cousas pervivan no tempo, non repetir melodías, ritmos, bailes e puntos. Cómpre unha comunidade capaz de crear novos patrimonios, cantar e facer melodías coas características da nosa música e baile".
As aulas
Nese sentido, os espazos de formación dedicados ao canto e ao baile tradicional, habitualmente vencellados a asociacións e agrupacións folclóricas, aparecen como un eixe fundamental na transmisión deste patrimonio. Non entanto, poden provocar unha homoxeneización das formas e non conseguen, na maior parte dos casos, achegar ferramentas que permitan desenvolver a creatividade neste campo. "Hai que se facer cargo para que o patrimonio perviva, e iso non é só repetir, cómpre crear. E tamén hai que saber se botar a un lado para que persoas que agora non se atreven se fagan cargo, doutro xeito estamos abocados á creación de elites", advirte Busto como un dos perigos de cara ao futuro. "Isto era un patrimonio popular, iso implica que é de todos e de todas". Deste xeito, "non se trata só do lírico senón tamén de crear melodías", advirte, "temos capacidade creativa melódica e non é que sexamos máis capaces nun ámbito do que no outro". Arredor deste campo, a investigadora salienta "o traballo que están a facer coas regueifas Séchu Sende, Alba María e outras persoas. Dotan rapaces e rapazas de ferramentas para crear poesía e dicir o que queren dicir e empregalas como elemento de expresión nas súas vidas. Este é para min hoxe o espazo principal no que se están a fomentar estas ferramentas".
O palco e as foliadas
Desde esta perspectiva, de cara a procurar futuro para estes coñecementos "a profesionalización non pode ser o único camiño, cando máis rico foi o noso patrimonio había moi poucos profesionais. Está ben que os haxa pero se queremos que isto volte circular e sexa de todas e todos cómpre que nos impliquemos". Deste xeito, segundo sinala Busto, "o palco non me interesa, non ten nada de malo, e é interesante para moitas cousas, pero se penso en que isto perviva ou circule a nivel sociocomunitario interésame moito máis o que pasa nunha foliada. Estas son un lugar por excelencia onde pór a disposición estas formas, aínda que estes encontros remiten só ao repertorio de baile e cómpre lembrar que a xente cantaba tamén a traballar". Advirte ademais que non todas as formas en que se desenvolven estas celebracións son iguais. "Hainas que son foliódromos, onde tamén se moven estructuras de saber-poder no espazo. A xente que baila ben faise moi visible e, de xeito consciente ou inconsciente, monopoliza o espazo", explica. "Isto fai que haxa quen non se atreva a facer parte do baile porque non se sinte convidada. Aí hai un saber que ten tamén que ver coas elites e iso dificulta que este saber circule". Apunta ademais a necesidade de apostar por unha actividade máis horizontal nestas festas. "Hoxe vexo que a xente quere ir ás foliadas a bailar pero para cantar hai que contratar un grupo. Antes tamén a xente prefería bailar, pero remudaban as cantareiras e facíanse cargo entre todas".
O Ben de Interese Cultural
A celebración deste Día das Letras coincide co expediente aberto para declarar Ben de Interese Cultural do patrimonio inmaterial "a música e o baile tradicionais de Galicia". Esta é segunda tentativa por parte da Xunta de protexer este legado logo dunha primeira que non se chegou a completar por mor dunha intensa contestación social. A proposta actual está tamén a espertar debate por parte de entidades como Andar cos Tempos, Arredor da Tradición e diferentes investigadoras deste ámbito, como a propia Busto. "A administración continúa a contemplar o patrimonio desde un lugar obxectualizado e fechado. A idea de música e baile de Galicia é unha categoría construída que simplifica unha actividade moi complexa", explica a antropóloga. Ao seu ver, "que o foco desa declaración se poida pór na foliada no canto da música e do baile pode ser interesante porque non se sitúa nun obxecto senón nun fenómeno social. É como se no canto da empanada se recoñecen os saberes que fan posible que se faga", defende a lembrar o informe que a Asociación Galega de Antropoloxía presentou de cara á declaración. Mesmo así, a antropóloga amosa reparos na figura escolleita para recoñecemento. "Dubido que a patrimonialización sexa a figura máis axeitada. Se o noso patrimonio ten que depender diso é que está morto ou folclorizado. É moito mellor que dependa de comunidades que o desenvolvan, iso é infolclorizable, pódese masificar pero ao haber tantas comunidades en lugares diversos non se pode converter nun produto folclórico ou turístico".
A utilidades do BIC
Nese sentido, Busto apunta que "non sei o que lle interesa á administración, pero ao mellor o sentido do BIC non é exactamente preservar e asegurar o futuro senón promocionar, vender ou mercantilizar. Entón é preferible que o que goza de boa saúde grazas á comunidade non se toque e se continúe a facer de xeito autoxestionado". Segundo recoñece, "estes debates aínda están comezando a soar e aínda hai que facer moita pedagoxía. Hai persoas que estamos aí e quen nos le ou escoita nunha palestra pensa no tema, pero ata o de agora non había nin palabras para o pensar. Somos poucas as que traballamos cara a estes lugares, e atopamos eco en persoas que fan parte da música tradicional, pero en xeral a perspectiva sobre este patrimonio continúa a ser moi folclorista". Alén do axeitado ou non da figura legal para o coidado deste patrimonio, a académica Ana Boullón condiciona a súa eficacia á vontade política por apoialo. "Sería necesaria unha axuda institucional decidida para conservar este legado. A declaración BIC é importante pero ten que ir acompañada de medidas económicas que o permitan activar. Os expertos aseguran que Galicia é un dos países de Europa que ten máis viva a súa tradición oral, pero para consolidala e asentala cómpre axuda pública e non só o voluntarismo que ata o momento permitiu a súa difusión".
A reclamar cuestións pendentes neste campo, Busto lembra que "está todo por facer, seguimos sen ter nomes, imaxes, nin o país está ben etnografado musicalmente, e menos mal que estivo Schubarth. Continúa sen haber estudos e teses ao respecto, e resulta moi difícil xerar traballo académico sen termos informantes. A transmisión rachou e queda todo por facer. Podemos realizar unha investigación puntual sobre esta ou aquela cantareira, pero ¿que pasa coa rede que había detrás?. Este recoñecemento non é o final de nada, debería ser un comezo".
O Día das Letras de 2025 dedicado "á poesía popular oral", personificada "en Adolfina e Rosa Casás Rama, de Cerceda, Eva Castiñeira Santos, de Muxía, e Manuela Lema, Teresa García Prieto e Prudencia e Asunción Garrido Ameixenda, integrantes estas catro das Pandeireteiras de Mens (Malpica)", segundo recolle o web da Real Academia Galega (RAG) supón unha anomalía na traxectoria desta celebración. A data pon o foco por vez primeira na literatura e a música de tradición oral e dá un xiro destacado ao se separar das manifestacións estritamente literarias.
Polo xeral, a efeméride supón a consagración final das figuras homenaxeadas no panorama literario, co desenvolvemento de estudos, simposios e diferentes publicacións sobre as mesmas e múltiples propostas de divulgación. Non entanto, neste ano a situación é moi diferente. A aposta por un patrimonio que aínda procura o seu espazo na nosa sociedade, cun discutido procedemento en marcha para a declaración como Ben de Interese Cultural do "patrimonio inmaterial a música e o baile tradicionais de Galicia", singulariza aínda máis os movementos arredor da festividade. Por se fose pouco, a elección das cantareiras como protagonistas da data pon sobre a mesa toda unha serie de cuestións sobre o protagonismo das mulleres na transmisión deste legado, a súa visibilidade pública e o xeito que a nosa sociedade se relaciona con el.
As letras que saen das Letras
Segundo lembra Ana Boullón, promotora da candidatura das Cantareiras no seo da RAG, esta proposta "xa estivera sobre a mesa en 2024", cando se lle dedicou a data a Luísa Villalta. Aínda que recoñece a orixinalidade da homenaxe, lembra que o feito de ser colectiva "non é novidade, xa o fora a dos trobadores da Ría de Vigo, no 98". A actual celebración "recolle ese espírito. Quixemos honrar este patrimonio e que a sociedade teña en mente a poesía oral, que foi transmitida desde antes da existencia da escrita, desde a noite dos tempos, na sociedade rural e mariñeira". Á hora de dar forma á candidatura para a súa toma en consideración polo plenario, apareceu a cuestión do xeito en que se podía representar unha creación colectiva como é esta. "Como a poesía popular se caracteriza polo anonimato, non era posible facer unha candidatura cunha soa persoa", explica Boullón. "Para artellar a proposta tivemos conversas con persoas que están no asunto, como Antón Santamarina, que é coautor do Cancioneiro Popular Galego, Xabier Díaz, Alba María, Beatriz Busto, Richi Casás ou Xulia Feixóo. Así chegamos a esta mostra de nomes que resultan representativos dunha grande cantidade de persoas que crean, transforman e interpretan este legado".
Dar nomes ao anónimo
Á hora de escoller os nomes para encarnar esta tradición, nas mulleres seleccionadas "houbo unha conxunción de circunstancias, como que a súa obra tivese algún tipo de difusión ou cumprir o criterio de ter falecido dez anos antes da celebración. No caso das Pandeireteiras de Mens varias delas non de axustaban a esta situación e quedaron fóra do nomeamento específico", explica Boullón. Deste xeito, "puidemos pórlle nomes e apelidos a varias das transmisoras, pero aínda que outras persoas ou instrumentos quedasen fóra da listaxe, tamén están neste recoñecemento". En canto aos nomes escolleitos pola RAG, a antropóloga e etnomusicóloga Beatriz Busto, autora do volume Pandeireteiras de Mens ou da publicación Agora vou cantar eu, do Consello da Cultura Galega, lembra que "teñen en común que son todas da provincia da Coruña e tocadoras de pandeireta. E tamén que sabemos delas porque houbo persoas que nos dedicamos á música tradicional que publicamos libros, ou discos ou cousas similares" encol das súas figuras. Deste xeito, "as de Mens son coñecidas pola actividade folclórica que desenvolveron coa agrupación Aturuxo. Adolfina e Rosa foron gravadas por Dorothé Schubarth e dadas a coñecer por Richi Casás" no libro CD Fuliada na vila. "E de Eva Castiñeira sabemos porque participou nos anos oitenta nunha xira con Milladoiro e nun disco publicado pola discográfica Ruada da man de Rodrigo Romaní. Pero en termos particulares non teñen nada particular fronte a moitas outras mulleres non nomeadas, que fan tamén parte da oralidade e que merecerían igualmente ser recoñecidas nesta celebración", asegura a antropóloga. "Esta era unha rede moi extensa e dinámica da que facían parte todas as mulleres a cantar, crear coplas e melodías, a bailar e a transmitir os seus saberes dun xeito non necesariamente consciente".
Da casa para o palco
En casos como as de Mens e Eva Castiñeira, esta visibilidade pública deuse cando "unha actividade que era lúdica e vencellada ao desfrute e ás dinámicas da vida" pasou a se situar "enriba dun palco semiprofesional. Soubemos delas cando persoas do ámbito urbano foron recoller as súas cantigas. Hai moitas que non recibiron este interese e ficaron no anonimato, pero iso non significa que non existisen, había centos delas", lembra Busto. Así, encol do camiño que levou a que o Día das Letras chegase a recoñecer este tipo de patrimonio, a investigadora sinala que "isto é resultado dun traballo de anos por parte de diferentes persoas e colectivos a prol do recoñecemento e a visibilización desta tradición". Logo de historiar os procesos que levaron a varias destas mulleres aos escenarios, Busto ten clara a importancia de salientar a capacidade de axencia que posuían as tocadoras e evitar a visión de que foron "descubertas" e consideralas suxeitos pasivos. "Sobre todo a falar das de Mens, penso que temos que ter claro que eran mulleres divertidas, alegres e activas. Ao se deixar de facer foliadas nas súas aldeas, nos anos 60 ou 70, elas botaron como tres décadas sen cantar nin bailar, ata que apareceu xente moza da Coruña e as animou. Para elas cantar e tocar era parte da súa vida, e foron e visitaron diferentes lugares, mesmo lonxe, porque querían, porque o pasaban ben, descubrían cousas novas e porque desfrutaban. Non foron instrumentalizadas".
A importancia pendente das cantareiras
Malia á proxección pública acadada por figuras como as de Mens ou Castiñeira, que contribuíu a reivindicar o papel das pandeireteiras na nosa música, a pegada que deixaron no mundo da música tradicional non foi inmediato. "Tiveron un impacto relativamente grande en certas persoas, pero non chegaron a transformar a sociedade galega", lembra a investigadora. "A reivindicación das pandeireteiras no seu momento", arredor dos anos 80, "foi moi pequena, e aínda hoxe restrínxese á burbulla do folclore. Moitas asociacións do ámbito aínda teñen a idea de que o patrimonio musical galego ten que ver coa gaita, e nas estruturas que temos na cabeza segue moito da imaxe folclorista do franquismo. O común da sociedade non sabe o que son as cantareiras, non se deu unha transformación consciente e real do que é ese patrimonio".
De feito, o papel das mulleres como principais transmisoras do legado da tradición oral continúa a estar pendente de ser plenamente recoñecido. "Por observación sabemos que eran mulleres, e pódese comprobar tamén na nómina de informantes de Schubarth" para o Cancioneiro Popular Galego, explica Busto. "Recentemente, na xornada Ás voltas co baile do Museo do Pobo Galego contamos con tres mulleres da oralidade tradicional. E alí quedou clarísimo desde os primeiros trinta segundos que eran creadoras de coplas e de melodías, que tiñan os seus propios cantares e músicas e que creaban e imaxinaban". Boullón, pola súa banda, lembra que nesta homenaxe "a pandeireta é un símbolo da transmisión oral. A figura do gaiteiro foi máis difundida e tivo maior sona desde sempre, pero eclipsou un pouco a actividade da muller, e esta celebración quere pór en valor esa figura. Con isto non queremos negar que houbese homes neste proceso de transmisión, como Florencio o Cego dos Vilares, pero hai acordo entre os estudosos do tema en que as mulleres foron responsables da transmisión dun 90% do noso cancioneiro".
A idade das cantigas
Unha cuestión que apunta Busto encol do legado do canto e o baile é a noción que existe na actualidade sobre as súas transmisoras. "Hoxe percibímolo como algo de vellas, pero na realidade este é un patrimonio de xente moza, sobre todo a falar do baile, aínda que chegase a nós cando as transmisoras xa eran persoas maiores. Cántase toda a vida, pero hoxe consideramos que certos elementos culturais son cousa de vellos, e isto é algo que os estereotipa e os afasta das novas xeracións. Pero en realidade é un repertorio de xente de 15 ou 18 anos que ían as foliadas e ás festas e de outra xente que seguiría indo con máis anos. Debemos ter claro que esta era un xeito de se coñecer, pasar o tempo e divertirse, moitas deixaron de cantar e de bailar cando casaron. ".
As letras e a música
Encol da intromisión do ámbito musical nunha celebración eminentemente literaria como é o Día das Letras, Boullón lembra que "a música é parte consubstancial da poesía oral, sempre se manifestaron xuntas. Os ritmos e as cadencias facilitan a memorización dos versos. As propias cantigas medievais, que son as máis antigas manifestacións literarias en galego, estaban feitas para ser cantadas e procedían ou tiña moita influencia desta poesía oral, sobre todo no caso das cantigas de amigo e nas de escarnio". A afondar na conexión da literatura popular con estas formas medievais, Boullón lembra que "o amor e a burla continúan a ser as principais facetas da poesía oral. As cantigas de amigo ata aparecen como cantadas por mulleres". Así, neste 17 de maio "celebramos sobre todo as letras, pero a música é consubstancial a elas, e non é un problema que os etnomusicólogos falan a súa valoración e nós a nosa, pero non se poden disociar".
A situación lembra en certa medida a concesión do Premio Nobel de Literatura a Bob Dylan. "A comparación é moi acaída. Naquel momento houbo quen dubidou da súa poeticidade, e do mesmo xeito algunha voz, moi minoritaria, cuestionou se a nosa transmisión popular merecía o recoñecemento do Día das Letras. Pero desde todo o país houbo reaccións moi positivas, e isto amosa que a Academia non está a inventar nada, senón que recolle o sentir da sociedade. Hai todo un magma de foliadas e agrupacións que existe desde os anos setenta, como mínimo, pero que está agora a saír un pouco máis á luz pública". Deste xeito "está a participar todo o mundo na celebración. Todos os anos a celebración do Día das Letras contribúe a unha difusión do coñecemento sobre a persoa recoñecida. Pero este ano ademais dáse unha recepción múltiple que está a ser moito máis grande que noutras ocasións", admite. "Todo o mundo se sinte reflectido neste legado aínda que non coñecese os nomes concretos da homenaxeadas", asegura.
A transmisión hoxe
Desaparecidos os contextos tradicionais de transmisión da música e do baile tradicionais, fica pendente tamén de analizar o xeito no que na actualidade se perpetúan estes patrimonios. Unha tríada composta polas aulas de asociacións vencelladas ao ámbito da música tradicional, os escenarios onde os grupos de música dan a coñecer os seus traballos, e mais as foliadas aparecen como os principais espazos neste sentido. "Vivimos un interese moi forte por este patrimonio, pero ao tempo este estase uniformando e homoxeneizando", apunta Beatriz Busto. "Recibimos estas formas como se fosen memoria cando para as persoas que o transmitiron era a súa vida. O que non recibimos do mesmo xeito son as ferramentas que se aprenden por inculturación que permiten facer creatividade arredor dese legado". Á hora de abordar esta transmisión, Busto ten claro que "non se trata de conservar senón de crear" dentro das coordenadas da música galega. "A mudanza é o que fai que as cousas pervivan no tempo, non repetir melodías, ritmos, bailes e puntos. Cómpre unha comunidade capaz de crear novos patrimonios, cantar e facer melodías coas características da nosa música e baile".
As aulas
Nese sentido, os espazos de formación dedicados ao canto e ao baile tradicional, habitualmente vencellados a asociacións e agrupacións folclóricas, aparecen como un eixe fundamental na transmisión deste patrimonio. Non entanto, poden provocar unha homoxeneización das formas e non conseguen, na maior parte dos casos, achegar ferramentas que permitan desenvolver a creatividade neste campo. "Hai que se facer cargo para que o patrimonio perviva, e iso non é só repetir, cómpre crear. E tamén hai que saber se botar a un lado para que persoas que agora non se atreven se fagan cargo, doutro xeito estamos abocados á creación de elites", advirte Busto como un dos perigos de cara ao futuro. "Isto era un patrimonio popular, iso implica que é de todos e de todas". Deste xeito, "non se trata só do lírico senón tamén de crear melodías", advirte, "temos capacidade creativa melódica e non é que sexamos máis capaces nun ámbito do que no outro". Arredor deste campo, a investigadora salienta "o traballo que están a facer coas regueifas Séchu Sende, Alba María e outras persoas. Dotan rapaces e rapazas de ferramentas para crear poesía e dicir o que queren dicir e empregalas como elemento de expresión nas súas vidas. Este é para min hoxe o espazo principal no que se están a fomentar estas ferramentas".
O palco e as foliadas
Desde esta perspectiva, de cara a procurar futuro para estes coñecementos "a profesionalización non pode ser o único camiño, cando máis rico foi o noso patrimonio había moi poucos profesionais. Está ben que os haxa pero se queremos que isto volte circular e sexa de todas e todos cómpre que nos impliquemos". Deste xeito, segundo sinala Busto, "o palco non me interesa, non ten nada de malo, e é interesante para moitas cousas, pero se penso en que isto perviva ou circule a nivel sociocomunitario interésame moito máis o que pasa nunha foliada. Estas son un lugar por excelencia onde pór a disposición estas formas, aínda que estes encontros remiten só ao repertorio de baile e cómpre lembrar que a xente cantaba tamén a traballar". Advirte ademais que non todas as formas en que se desenvolven estas celebracións son iguais. "Hainas que son foliódromos, onde tamén se moven estructuras de saber-poder no espazo. A xente que baila ben faise moi visible e, de xeito consciente ou inconsciente, monopoliza o espazo", explica. "Isto fai que haxa quen non se atreva a facer parte do baile porque non se sinte convidada. Aí hai un saber que ten tamén que ver coas elites e iso dificulta que este saber circule". Apunta ademais a necesidade de apostar por unha actividade máis horizontal nestas festas. "Hoxe vexo que a xente quere ir ás foliadas a bailar pero para cantar hai que contratar un grupo. Antes tamén a xente prefería bailar, pero remudaban as cantareiras e facíanse cargo entre todas".
O Ben de Interese Cultural
A celebración deste Día das Letras coincide co expediente aberto para declarar Ben de Interese Cultural do patrimonio inmaterial "a música e o baile tradicionais de Galicia". Esta é segunda tentativa por parte da Xunta de protexer este legado logo dunha primeira que non se chegou a completar por mor dunha intensa contestación social. A proposta actual está tamén a espertar debate por parte de entidades como Andar cos Tempos, Arredor da Tradición e diferentes investigadoras deste ámbito, como a propia Busto. "A administración continúa a contemplar o patrimonio desde un lugar obxectualizado e fechado. A idea de música e baile de Galicia é unha categoría construída que simplifica unha actividade moi complexa", explica a antropóloga. Ao seu ver, "que o foco desa declaración se poida pór na foliada no canto da música e do baile pode ser interesante porque non se sitúa nun obxecto senón nun fenómeno social. É como se no canto da empanada se recoñecen os saberes que fan posible que se faga", defende a lembrar o informe que a Asociación Galega de Antropoloxía presentou de cara á declaración. Mesmo así, a antropóloga amosa reparos na figura escolleita para recoñecemento. "Dubido que a patrimonialización sexa a figura máis axeitada. Se o noso patrimonio ten que depender diso é que está morto ou folclorizado. É moito mellor que dependa de comunidades que o desenvolvan, iso é infolclorizable, pódese masificar pero ao haber tantas comunidades en lugares diversos non se pode converter nun produto folclórico ou turístico".
A utilidades do BIC
Nese sentido, Busto apunta que "non sei o que lle interesa á administración, pero ao mellor o sentido do BIC non é exactamente preservar e asegurar o futuro senón promocionar, vender ou mercantilizar. Entón é preferible que o que goza de boa saúde grazas á comunidade non se toque e se continúe a facer de xeito autoxestionado". Segundo recoñece, "estes debates aínda están comezando a soar e aínda hai que facer moita pedagoxía. Hai persoas que estamos aí e quen nos le ou escoita nunha palestra pensa no tema, pero ata o de agora non había nin palabras para o pensar. Somos poucas as que traballamos cara a estes lugares, e atopamos eco en persoas que fan parte da música tradicional, pero en xeral a perspectiva sobre este patrimonio continúa a ser moi folclorista". Alén do axeitado ou non da figura legal para o coidado deste patrimonio, a académica Ana Boullón condiciona a súa eficacia á vontade política por apoialo. "Sería necesaria unha axuda institucional decidida para conservar este legado. A declaración BIC é importante pero ten que ir acompañada de medidas económicas que o permitan activar. Os expertos aseguran que Galicia é un dos países de Europa que ten máis viva a súa tradición oral, pero para consolidala e asentala cómpre axuda pública e non só o voluntarismo que ata o momento permitiu a súa difusión".
A reclamar cuestións pendentes neste campo, Busto lembra que "está todo por facer, seguimos sen ter nomes, imaxes, nin o país está ben etnografado musicalmente, e menos mal que estivo Schubarth. Continúa sen haber estudos e teses ao respecto, e resulta moi difícil xerar traballo académico sen termos informantes. A transmisión rachou e queda todo por facer. Podemos realizar unha investigación puntual sobre esta ou aquela cantareira, pero ¿que pasa coa rede que había detrás?. Este recoñecemento non é o final de nada, debería ser un comezo".
Serie
As cantareiras das letras
O Día das Letras pon o foco nun legado colectivo pendente de investigar e con debates abertos