Memorias persoais e familiares que saen ao público, momentos que marcan a identidade de cidades e de colectivos, voces silenciadas , contradiscursos, a evolución das protestas sociais ou a complexidade dos procesos de transformación urbana. Estas son algunhas das cuestións que se están a trasladar á pantalla da man de producións documentais recentes. Revisamos varios filmes que contribúen á reflexión que desde diferentes ámbitos da cultura está a revisar a nosa memoria colectiva.
A Coruña, Vigo e Pontevedra protagonizan os máis destacados lanzamentos de filmes documentais recentes que apostan por as nosas memorias colectivas. Canda a eles, Ferrol aposta tamén polo audiovisual como un xeito de lembrar o seu pasado recente. No canto de levar a ollada á situación do rural ou á desaparición da cultura tradicional, as novas producións abordan conflitos e momentos destacados da historia recente das cidades. Esquece Monelos, Vigo 1972, Paraíso roubado, Fóra ou Esto se cae empregan os testemuños das persoas que viviron estes momentos como base de narracións que reflexionan sobre mudanzas e loitas que deixaron a súa pegada nestas urbes. Desde estreas de hai un ano ata lanzamentos deste mesmo mes de marzo, repasamos uns documentais que apostan por focos diferentes para nos ver.
Transformacións
Deste xeito, varios destes proxectos reflexionan sobre procesos de transformación de cidades e de barrios. Se Paraíso roubado e Fóra tratan das consecuencias da instalación da fábrica de Ence na parroquia de Lourizán e na cidade de Pontevedra, tamén Esquece Monelos fala dos cambios urbanos da Coruña. No seu caso, faino a seguir o curso dun río, ao tempo que convida a pensar sobre as memorias perdidas e soterradas, tanto física como simbolicamente. O proceso de soterramento do Monelos desde finais do século XIX ata tempos tan recentes como 2004 e o propio curso da auga serven de guía para esta historia, que chegou ás salas o pasado outono. "Cada cidade é dalgún xeito a representación dos seus habitantes. O seu crecemento sempre implica unha certa dose de violencia. Construír e destruír é parte do mesmo proceso. A destrución dun lugar produce todo tipo de destrucións persoais. Pero moi no interior, os seres humanos son como cidades. Estamos cruzados por certo número de correntes secretas, cousas que unha vez agochamos e máis tarde esquecemos completamente. Ata que un dia chove forte de máis e todo sae a flote", explica Ángeles Huerta, directora e coguionista, a presentar a produción.
A memoria ocultada
Desde a perda de memoria persoal por doenzas dexenerativas á memoria colectiva soterrada polas transformacións urbanas, o proxecto de Huerta conecta de xeito sorprendente dúas perspectivas distantes e enriquéceas no diálogo. "Non sei moi ben como xurdiu a idea. O documental saíu dun proceso persoal e dunha certa obsesión coa perda de memoria nos seres queridos. Nun primeiro momento non estaba no meu ánimo nin no do outro guionista (Antón Núñez) analizar a historia urbanística da cidade nin facer unha achega de tipo político. A intención ía por unha perspectiva máis emocional e máis clínica, co río como unha metáfora do esvaemento das conexións neuronais. Pero ao coller o Monelos como protagonista apareceu a cidade como unha serie de conflitos sociais continuos, que reaparecen periodicamente do mesmo xeito que o fai un río que non acaba nunca de estar totalmente canalizado. E aí vimos tamén que non existe a memoria individual, que está sempre contaminada de relatos colectivos, de xeito que ao final non sabes se esas lembranzas da túa historia persoal son cousas vividas ou que che contaron". A resumir esta conexión, a directora explica que "o primeiro motor era falar das cousas que esquecemos e daquelas que non queremos lembrar. E aí está o río, como algo que o relato oficial da cidade non permite recordar e que amosa a imposición dun fío histórico en detrimento doutros. Unha das posible lecturas do filme, que ten moitas, é velo como un proxecto de recuperación da memoria e mesmo de denuncia", un aspecto no que conecta en particular con moitos outros proxectos que están a se desenvolver na nosa cultura.
Perspectivas e actualidade
Artellado en base ás lembranzas de persoas que viviron este proceso, o percorrido pola memoria do río retrata diferentes visións que aínda hoxe se manteñen sobre a cidade. "Sae moi clara a polémica sobre se era un río ou se, como sosteñen os encargados do soterramento, non pasaba de regato. Eu vexo claro que a importancia que puidese ter non vén marcada polo seu caudal, senón pola capacidade de xerar formas de vida e comunidades" lembra a directora. Deste xeito, o debate mantense vivo entre quen pensa que o soterramento foi necesario e quen o considera unha salvaxada", algo que para Huerta "é moi interesante, porque procesos como este non son cousas de hai 30 ou 50 anos, agora mesmo temos todo o tema da desafección dos peiraos do porto, onde se xoga baleirar A Coruña da súa identidade ao fechar a conexión co mar e ao especular con solo público". As opinións diverxentes vense ademais en moitos casos tinxidas de emoción "penso que foi un proceso moi catártico para toda a xente que participou. Sempre é doloroso lembrar, mesmo tempos felices".
Identidades nas beiras
A transformación do territorio vencellada a este curso de auga marcou a identidade colectiva de barrios enteiros da cidade. "O río configuraba unha cidade diferente á que temos agora. Atravesaba zonas cun carácter semiurbano, como o vello núcleo de Monelos, que era a cabeza parroquial do Concello de Oza. A propia absorción dese municipio pola Coruña amosa o choque entre ese espazo máis rural e a configuración burguesa e industrial da urbe que se impuxo", explica Huerta. Fronte a isto, "se o río se mantivese en superficie e se respectasen as formas de vida vencelladas a el, a cidade sería outra. Hoxe ten enriba El Corte Inglés, os peiraos petroleiros de San Diego ou o Oleoducto", lembra. "Se ben é certo que cando estaba máis contaminado daba problemas de hixiene pública, a propia aposta por meter o lixo baixo a alfombra como solución máis fácil fala moi claramente de quen somos".
Historias agochadas
O proceso de gravación e de investigación tirou a luz moitas historias locais que revelaron á cineasta, orixinaria de Xixón, aspectos descoñecidos da cidade. "O que me resultou máis curioso é a historia do pobo xitano, descubrir como seguindo o rastro da súa continua migración e expulsión podes debuxar de xeito abraiante a historia urbanística da cidade desde o relato dos máis desfavorecidos. É unha historia que posiblemente se podería dar en calquera cidade de Galicia". Este relato achegou unha nova dimensión á análise que propón o documental. "Tiñamos claro que as relacións de poder nunha cidade se podían exercer desde a clase e tamén desde o xénero. De feito o río agochouse porque se consideraba unha cousa de pobres, pero co seu soterramento tamén se eliminaron espazos de liberdade, de reunión e de tomar a palabra para as mulleres como eran os lavadoiros". Fronte a isto, "eu era ignorante de que se atopase ese terceiro eixe das relacións de poder que é o da raza na cidade. Ao pensar en problemas raciais veñen a cabeza as colectividades de migrantes dos últimos anos, como os senegaleses ou os magrebís que viven en Agra de Orzán. Pero non se pensa nesta comunidade que leva séculos con nós e que tampouco entra no relato da historia".
Vigo 1972
En Vigo, de xeito similar ao que acontece en Ferrol co roteiro Ferrol Rebelde, as máis recentes producións culturais de recuperación da memoria centran na loita obreira o seu obxectivo. Entre estas, o documental Vigo 1972 de Roi Cagiao tenta amosar ao público actual o que supuxo unha folga que non só marcou a urbe e a súa identidade, senón que determinou en boa medida a percepción exterior da mesma como cidade obreira. Segundo explica a presentación do filme esta mobilización "forma parte do subconsciente colectivo da sociedade viguesa e galega e constitúe, xunto co 10 de marzo ferrolán, o fito principal na loita do pobo galego polas liberdades democráticas e os dereitos sociais no tramo final da ditadura", unha protesta histórica na que "participaron máis de corenta mil traballadores e traballadoras da bisbarra de Vigo".
Memoria privada, alcance internacional
No seu achegamento a estes feitos, e ao igual que outros dos documentalistas recentes, Cagiao partiu das memorias máis próximas. "A nivel familiar tócame porque o meu pai era traballador de Citroën e viviu os feitos. Na miña casa era un tema recorrente, como en moitos fogares vigueses de extracción traballadora. Para alén diso foi un acontecemento realmente moi importante, aínda hoxe é a maior folga da historia de Galicia, e coa relevancia de se ter desenvolvido nun contexto de ditadura e cunha represión moi feroz. Estes feitos sitúan Vigo e Galicia na vangarda da loita antifranquista a nivel estatal, mesmo con repercusión internacional. Aínda que houbo outros conflitos como o da minería en Asturias numericamente máis importantes, supuxo un feito inédito na historia do antifranquismo que a folga se estendense por toda unha cidade".
A identidade obreira
Unha mobilización de tal magnitude deixou a súa pegada na percepción que sobre Vigo se mantén aínda hoxe como cidade obreira e reivindicativa, e foi a base de moitos dos movementos sociais, veciñais e culturais que se deron no lugar. "Sen dúbida foi algo que marcou a identidade da cidade. Esta foi o maior pico, pero houbo toda unha serie de folgas arredor dos anos 60 e 70 que crearon un movemento obreiro forte. Logo de se ver coutado coa Guerra Civil e a represión, é aí cando se reorganiza, e Vigo nese sentido é unha das cidades que máis se mobiliza", lembra Cagiao. "Aquí o movemento sindical ten unha relevancia destacada, como demostrou nas últimas décadas con todo o conflito do naval. Aquela loita foi unha auténtica escola, tanto sindical como política, para milleiros de persoas, e tivo un grande impacto" que transcendeu a propia cidade de influíu no desenvolvemento do sindicalismo e da política en todo o país.
En primeira persoa
De novo, a aposta polas entrevistas persoais marca en grande medida a narración do documental. "Todos os que aparecen no documental son protagonistas daqueles feitos. En Ferrol o que aconteceu en 1972 é coñecido dentro da cidade, máis ou menos todo o mundo sabe o que pasou. Aquí isto estaba moito máis agochado, a xente desta xeración, que rolda os corenta anos non tiña idea deles, pero a que ten máis de cincuenta e tantos anos si que os lembra perfectamente. Foi unha situación de excepción coa cidade illada do país, coas comunicacións cortadas por toda a policía que veu de fóra", explica Cagiao. "Cando cho contan en primeira persoa dáste conta do duro que foi para moita xente tanto o proceso como o tempo posterior. No momento álxido foron cinco mil despedidos, aínda que logo quedase en catrocentos. Pero aínda despois circularon listas negras de xente á que non se lle daba traballo, e houbo quen tivo que marchar fóra de Galicia ou de España, ou a quen non readmitiron ata o 77. Por non falar dos malos tratos ou das torturas que tamén sufriron centos de persoas". A abordaxe deste momento histórico deixoulle claras ao director as mudanzas no xeito en que se organizan e se xestionan estes movementos de protesta. "Nun contexto como o actual, moito máis individualista a nivel de valores, resulta rechamante a solidariedade e o sacrificio que había entón". Canda a isto "semella incrible que fose un número tan importante de traballadores, non se trataba dunha pequena vangarda senón de milleiros de persoas".
Cousas que caen
A seguir na liña, tamén o Concello de Ferrol aposta polo documental para recuperar testemuños sobre conflitos recentes da súa historia. A coincidir coa celebración do 8 de marzo presentábase Esto se cae, un filme de Angel García e Marta Corral que recolle de primeira man as historias das mulleres que participaron na grande folga obreira de 1972.
Desde diferentes perspectivas, estes documentais achegan novas voces á comprensión da nosa historia recente e abren camiños para entendermos mellor procesos actuais. De xeito similar, outras dúas producións abordaron recentemente transformacións urbanas e movementos sociais no noso país. Falaremos delas na segunda parte desta reportaxe.
A Coruña, Vigo e Pontevedra protagonizan os máis destacados lanzamentos de filmes documentais recentes que apostan por as nosas memorias colectivas. Canda a eles, Ferrol aposta tamén polo audiovisual como un xeito de lembrar o seu pasado recente. No canto de levar a ollada á situación do rural ou á desaparición da cultura tradicional, as novas producións abordan conflitos e momentos destacados da historia recente das cidades. Esquece Monelos, Vigo 1972, Paraíso roubado, Fóra ou Esto se cae empregan os testemuños das persoas que viviron estes momentos como base de narracións que reflexionan sobre mudanzas e loitas que deixaron a súa pegada nestas urbes. Desde estreas de hai un ano ata lanzamentos deste mesmo mes de marzo, repasamos uns documentais que apostan por focos diferentes para nos ver.
Transformacións
ESQUECE MONELOS - TRAILER from DangaDanga on Vimeo.
Deste xeito, varios destes proxectos reflexionan sobre procesos de transformación de cidades e de barrios. Se Paraíso roubado e Fóra tratan das consecuencias da instalación da fábrica de Ence na parroquia de Lourizán e na cidade de Pontevedra, tamén Esquece Monelos fala dos cambios urbanos da Coruña. No seu caso, faino a seguir o curso dun río, ao tempo que convida a pensar sobre as memorias perdidas e soterradas, tanto física como simbolicamente. O proceso de soterramento do Monelos desde finais do século XIX ata tempos tan recentes como 2004 e o propio curso da auga serven de guía para esta historia, que chegou ás salas o pasado outono. "Cada cidade é dalgún xeito a representación dos seus habitantes. O seu crecemento sempre implica unha certa dose de violencia. Construír e destruír é parte do mesmo proceso. A destrución dun lugar produce todo tipo de destrucións persoais. Pero moi no interior, os seres humanos son como cidades. Estamos cruzados por certo número de correntes secretas, cousas que unha vez agochamos e máis tarde esquecemos completamente. Ata que un dia chove forte de máis e todo sae a flote", explica Ángeles Huerta, directora e coguionista, a presentar a produción.
A memoria ocultada
Desde a perda de memoria persoal por doenzas dexenerativas á memoria colectiva soterrada polas transformacións urbanas, o proxecto de Huerta conecta de xeito sorprendente dúas perspectivas distantes e enriquéceas no diálogo. "Non sei moi ben como xurdiu a idea. O documental saíu dun proceso persoal e dunha certa obsesión coa perda de memoria nos seres queridos. Nun primeiro momento non estaba no meu ánimo nin no do outro guionista (Antón Núñez) analizar a historia urbanística da cidade nin facer unha achega de tipo político. A intención ía por unha perspectiva máis emocional e máis clínica, co río como unha metáfora do esvaemento das conexións neuronais. Pero ao coller o Monelos como protagonista apareceu a cidade como unha serie de conflitos sociais continuos, que reaparecen periodicamente do mesmo xeito que o fai un río que non acaba nunca de estar totalmente canalizado. E aí vimos tamén que non existe a memoria individual, que está sempre contaminada de relatos colectivos, de xeito que ao final non sabes se esas lembranzas da túa historia persoal son cousas vividas ou que che contaron". A resumir esta conexión, a directora explica que "o primeiro motor era falar das cousas que esquecemos e daquelas que non queremos lembrar. E aí está o río, como algo que o relato oficial da cidade non permite recordar e que amosa a imposición dun fío histórico en detrimento doutros. Unha das posible lecturas do filme, que ten moitas, é velo como un proxecto de recuperación da memoria e mesmo de denuncia", un aspecto no que conecta en particular con moitos outros proxectos que están a se desenvolver na nosa cultura.
Perspectivas e actualidade
Artellado en base ás lembranzas de persoas que viviron este proceso, o percorrido pola memoria do río retrata diferentes visións que aínda hoxe se manteñen sobre a cidade. "Sae moi clara a polémica sobre se era un río ou se, como sosteñen os encargados do soterramento, non pasaba de regato. Eu vexo claro que a importancia que puidese ter non vén marcada polo seu caudal, senón pola capacidade de xerar formas de vida e comunidades" lembra a directora. Deste xeito, o debate mantense vivo entre quen pensa que o soterramento foi necesario e quen o considera unha salvaxada", algo que para Huerta "é moi interesante, porque procesos como este non son cousas de hai 30 ou 50 anos, agora mesmo temos todo o tema da desafección dos peiraos do porto, onde se xoga baleirar A Coruña da súa identidade ao fechar a conexión co mar e ao especular con solo público". As opinións diverxentes vense ademais en moitos casos tinxidas de emoción "penso que foi un proceso moi catártico para toda a xente que participou. Sempre é doloroso lembrar, mesmo tempos felices".
Identidades nas beiras
A transformación do territorio vencellada a este curso de auga marcou a identidade colectiva de barrios enteiros da cidade. "O río configuraba unha cidade diferente á que temos agora. Atravesaba zonas cun carácter semiurbano, como o vello núcleo de Monelos, que era a cabeza parroquial do Concello de Oza. A propia absorción dese municipio pola Coruña amosa o choque entre ese espazo máis rural e a configuración burguesa e industrial da urbe que se impuxo", explica Huerta. Fronte a isto, "se o río se mantivese en superficie e se respectasen as formas de vida vencelladas a el, a cidade sería outra. Hoxe ten enriba El Corte Inglés, os peiraos petroleiros de San Diego ou o Oleoducto", lembra. "Se ben é certo que cando estaba máis contaminado daba problemas de hixiene pública, a propia aposta por meter o lixo baixo a alfombra como solución máis fácil fala moi claramente de quen somos".
Historias agochadas
O proceso de gravación e de investigación tirou a luz moitas historias locais que revelaron á cineasta, orixinaria de Xixón, aspectos descoñecidos da cidade. "O que me resultou máis curioso é a historia do pobo xitano, descubrir como seguindo o rastro da súa continua migración e expulsión podes debuxar de xeito abraiante a historia urbanística da cidade desde o relato dos máis desfavorecidos. É unha historia que posiblemente se podería dar en calquera cidade de Galicia". Este relato achegou unha nova dimensión á análise que propón o documental. "Tiñamos claro que as relacións de poder nunha cidade se podían exercer desde a clase e tamén desde o xénero. De feito o río agochouse porque se consideraba unha cousa de pobres, pero co seu soterramento tamén se eliminaron espazos de liberdade, de reunión e de tomar a palabra para as mulleres como eran os lavadoiros". Fronte a isto, "eu era ignorante de que se atopase ese terceiro eixe das relacións de poder que é o da raza na cidade. Ao pensar en problemas raciais veñen a cabeza as colectividades de migrantes dos últimos anos, como os senegaleses ou os magrebís que viven en Agra de Orzán. Pero non se pensa nesta comunidade que leva séculos con nós e que tampouco entra no relato da historia".
Vigo 1972
En Vigo, de xeito similar ao que acontece en Ferrol co roteiro Ferrol Rebelde, as máis recentes producións culturais de recuperación da memoria centran na loita obreira o seu obxectivo. Entre estas, o documental Vigo 1972 de Roi Cagiao tenta amosar ao público actual o que supuxo unha folga que non só marcou a urbe e a súa identidade, senón que determinou en boa medida a percepción exterior da mesma como cidade obreira. Segundo explica a presentación do filme esta mobilización "forma parte do subconsciente colectivo da sociedade viguesa e galega e constitúe, xunto co 10 de marzo ferrolán, o fito principal na loita do pobo galego polas liberdades democráticas e os dereitos sociais no tramo final da ditadura", unha protesta histórica na que "participaron máis de corenta mil traballadores e traballadoras da bisbarra de Vigo".
Memoria privada, alcance internacional
No seu achegamento a estes feitos, e ao igual que outros dos documentalistas recentes, Cagiao partiu das memorias máis próximas. "A nivel familiar tócame porque o meu pai era traballador de Citroën e viviu os feitos. Na miña casa era un tema recorrente, como en moitos fogares vigueses de extracción traballadora. Para alén diso foi un acontecemento realmente moi importante, aínda hoxe é a maior folga da historia de Galicia, e coa relevancia de se ter desenvolvido nun contexto de ditadura e cunha represión moi feroz. Estes feitos sitúan Vigo e Galicia na vangarda da loita antifranquista a nivel estatal, mesmo con repercusión internacional. Aínda que houbo outros conflitos como o da minería en Asturias numericamente máis importantes, supuxo un feito inédito na historia do antifranquismo que a folga se estendense por toda unha cidade".
A identidade obreira
Unha mobilización de tal magnitude deixou a súa pegada na percepción que sobre Vigo se mantén aínda hoxe como cidade obreira e reivindicativa, e foi a base de moitos dos movementos sociais, veciñais e culturais que se deron no lugar. "Sen dúbida foi algo que marcou a identidade da cidade. Esta foi o maior pico, pero houbo toda unha serie de folgas arredor dos anos 60 e 70 que crearon un movemento obreiro forte. Logo de se ver coutado coa Guerra Civil e a represión, é aí cando se reorganiza, e Vigo nese sentido é unha das cidades que máis se mobiliza", lembra Cagiao. "Aquí o movemento sindical ten unha relevancia destacada, como demostrou nas últimas décadas con todo o conflito do naval. Aquela loita foi unha auténtica escola, tanto sindical como política, para milleiros de persoas, e tivo un grande impacto" que transcendeu a propia cidade de influíu no desenvolvemento do sindicalismo e da política en todo o país.
En primeira persoa
De novo, a aposta polas entrevistas persoais marca en grande medida a narración do documental. "Todos os que aparecen no documental son protagonistas daqueles feitos. En Ferrol o que aconteceu en 1972 é coñecido dentro da cidade, máis ou menos todo o mundo sabe o que pasou. Aquí isto estaba moito máis agochado, a xente desta xeración, que rolda os corenta anos non tiña idea deles, pero a que ten máis de cincuenta e tantos anos si que os lembra perfectamente. Foi unha situación de excepción coa cidade illada do país, coas comunicacións cortadas por toda a policía que veu de fóra", explica Cagiao. "Cando cho contan en primeira persoa dáste conta do duro que foi para moita xente tanto o proceso como o tempo posterior. No momento álxido foron cinco mil despedidos, aínda que logo quedase en catrocentos. Pero aínda despois circularon listas negras de xente á que non se lle daba traballo, e houbo quen tivo que marchar fóra de Galicia ou de España, ou a quen non readmitiron ata o 77. Por non falar dos malos tratos ou das torturas que tamén sufriron centos de persoas". A abordaxe deste momento histórico deixoulle claras ao director as mudanzas no xeito en que se organizan e se xestionan estes movementos de protesta. "Nun contexto como o actual, moito máis individualista a nivel de valores, resulta rechamante a solidariedade e o sacrificio que había entón". Canda a isto "semella incrible que fose un número tan importante de traballadores, non se trataba dunha pequena vangarda senón de milleiros de persoas".
Cousas que caen
A seguir na liña, tamén o Concello de Ferrol aposta polo documental para recuperar testemuños sobre conflitos recentes da súa historia. A coincidir coa celebración do 8 de marzo presentábase Esto se cae, un filme de Angel García e Marta Corral que recolle de primeira man as historias das mulleres que participaron na grande folga obreira de 1972.
Desde diferentes perspectivas, estes documentais achegan novas voces á comprensión da nosa historia recente e abren camiños para entendermos mellor procesos actuais. De xeito similar, outras dúas producións abordaron recentemente transformacións urbanas e movementos sociais no noso país. Falaremos delas na segunda parte desta reportaxe.
Serie
As cidades fan memoria
Unha investigación participada repasa como anos de conflitos sociais marcaron a identidade deste barrio
Memorias persoais e testemuños silenciados caracterizan os documentais galegos que poñen o foco nos conflitos
Protestas, identidades locais e transformacións urbanas ocupan o foco do máis recente cinema documental
Diferentes iniciativas reivindican o pasado dos movementos populares da comarca ferrolá
Pantasmas de Oza ou A Coruña rebelde traballan a memoria recente da Cidade Herculina
Diferentes proxectos exploran a memoria colectiva sobre a evolución da cidade
O foco nas persoas, o interese pola autoorganización ou o contexto local marcan os proxectos recentes sobre memoria colectiva