As distintas velocidades do tempo e o reloxo radioactivo

Habitamos un mundo que cambia constantemente, a todos os niveis, en todas as escalas. Para apreciar o paso do tempo é imprescindíbel ter un marco de referencia, mais neste mundo non hai ningunha referencia fixa. Se observamos, por exemplo, os mecanismos que teñen lugar no interior do noso corpo, a vida é unha inmensidade de tempo, mais se a comparamos cos procesos xeolóxicos ou cósmicos, é un chisco case inexistente. O tempo pasa a moitas velocidades e para aprecialas precisamos buscar puntos de apoio, por inestábeis que estes sexan; un deles é a radioactividade emitida polo carbono 14.

Somos o que recordamos
Contaba no artigo anterior que a vida dun glóbulo vermello dura uns 120 días, 4 meses. Cada unha desas células vive nun planeta humano que non cambia practicamente nada durante esa existencia. Se invertemos o proceso e agora somos nós os que observamos o propio corpo, comprobaremos aterrados que a cada minuto perdemos unha chea de millóns de células –no sangue, pel, estómago, intestinos, etc-, que son cambiadas por outras recen nacidas. Estamos continuamente converténdonos noutra cousa, mais non somos conscientes, e iso é así porque hai un tipo de células que duran toda a vida –ainda que moitas van morrendo co paso do tempo-: o marco de referencia da nosa propia existencia son as células do sistema nervioso. Elas, as neuronas, conforman o noso “eu” interno. No caso de que mudaran, de que morreran e foran cambiadas por outras frescas, recen cultivadas, estaríamos cambiando de personalidade a cada minuto ou, case mellor, non teríamos tempo de esculpir unha, careceriamos de “eu.

Esta idea é moi importante, porque o que moitas veces se presenta como algo negativo –que as neuronas non se reproduzan e desa maneira non poidan cubrir os ocos que van deixando as que pouco a pouco van morrendo-, é precisamente o que nos permite ser os mesmos durante toda a nosa vida. O esqueleto funcional do noso cerebro, o armazón de conexións entre neuronas da lugar á memoria: o noso “eu” non é máis que memoria.

O organismo global
Este concepto é válido para moitos escenarios, escalas temporais e niveis de organización. Pensemos agora na evolución das sociedades humanas. Tamén mudan sen cesar, mais van quedando puntos de referencia que conforman a memoria histórica, os circuítos neuronais da civilización. Podemos apoiarnos no Dolmen de Axeitos, no Castro de Baroña ou no Partenón de Atenas. A perda ou o descoido destes fitos crearía algo así como un Alzheimer colectivo, unha desorientación como a que debeu causar no seu momento a perda da biblioteca de Alexandría.

Precisamos de cousas que non cambien para apreciar o movemento. Mais iso só é posíbel de maneira relativa. Incluso a maiores escalas temporais e espaciais o bicho está a moverse. O terríbel tsunami de decembro de 2004 recordounos que nin sequera vivimos nun planeta ao que lle podamos por límites. As costas da India e doutras rexións mudaron de perfil, os mapas quedaron obsoletos, o planeta Terra carece de personalidade.

Cada ano hai un terremoto de magnitude 8 ou maior na escala de Richter, son os chamados “grandes terremotos”. Mais tamén hai uns 17 de magnitude entre 7 e 7,9, ou “terremotos importantes”, 130 de escala 6-6,9 ou “terremotos destrutivos”, 1.300 de escala 5-5,9 ou “moderados”, 13.000 de escala 4-4,9 ou “lixeiros”, 130.000 “menores” e 1.300.000 “moi pequenos”. Aproximadamente 4.000 terremotos ao día! Isto non debería de estrañar a ninguén que coñeza a dinámica das placas que forman a superficie da Terra. Se a isto lle engadimos volcáns, furacáns, tornados, todo tipo de tormentas, choivas e erosións varias, podería parecer, ollando a teoría, que levantar unha casa ou facer unha autopista son empresas inútiles. Para qué aplanar, asfaltar unha liña de terra se sabemos con absoluta certeza que vai ser destruída? Neste caso a escala de tempo xoga ao noso favor, a vida dura un chisco de ollos comparada coa dinámica terrestre, de maneira que, con sorte, poderemos chegar a vellos sen toparnos cun grande terremoto.

Reloxo molecular
Na escala seguinte, na cósmica, as cousas van aínda máis paseniño para a perspectiva mental humana e, incluso se nos encontramos cun terremoto e sobrevivimos, polo menos poderemos estar tranquilos de que non nos caia na cachola un asteroide –as posibilidades existen, mais son mínimas.

Na investigación científica hai un exemplo moi interesante dunha técnica que se usa para revelar o paso do tempo en obxectos lonxevos, neses marcos que a historia vai deixando polas cunetas. Utilízase para coñecer a idade de restos orgánicos, principalmente fósiles, aínda que ás veces tamén se usa para investigacións de tipo circense –como por exemplo adiviñar a idade dunha saba. Estou a falar do método do carbono-14 (C14). Cómo podemos facer para descubrir o fluír temporal nos obxectos que, precisamente, son os que menos o acusan? Como sempre, hai que buscar un punto de referencia, un reloxo interno. Os elementos radioactivos teñen a característica de desintegrarse a un ritmo constante, emitindo radiación, de tal xeito que podemos usar a diminución dun elemento concreto como marco de apoio. Resulta que todas as plantas e animais temos mentres estamos vivos unha cantidade coñecida dunha destas sustancias radioactivas, o C14.

A longa vida do carbono-14
O reloxo funciona da seguinte maneira: as plantas utilizan o carbono do CO2 do ar para facer moléculas orgánicas, que chegan a nós coa alimentación, ben directamente a través dos vexetais que comemos ou ben a través da cadea vexetal-herbívoro-carnívoro. A maioría do carbono que hai na atmosfera é C12, o de toda a vida, non radioactivo, mais tamén hai C14, formado como consecuencia do impacto de raios cósmicos e doutras partículas enerxéticas contra o nitróxeno (nitróxeno + neutrón = C14). Este C14 pasa a formar parte do CO2 e é incorporado polas plantas á cadea alimenticia exactamente igual que o carbono “normal”. O C14 está a desintegrarse continuamente, mais como tamén está sendo incorporado de xeito continuo, a proporción entre C14 e C12 permanece estábel en practicamente todos os seres vivos e ten un valor coñecido. A cousa cambia ao morrer: deixamos de incorporar carbono na dieta –xa non hai dieta-, o C14 segue a desintegrarse e a proporción C14/C12 vai mudando lenta, constante e inexorablemente. Un reloxo de bastante precisión.

Calquera cantidade de C14 tarda uns 5.700 anos en desintegrarse á metade (50 %), é o que se chama “vida media”. Tardará outros 5.700 anos en desintegrarse ao 25 %, etc, etc. Por tanto para calcular a idade dun fósil ou de calquera resto orgánico o único que hai que facer é coñecer a cantidade de C14 que ten –e isto sábese medindo o nivel de radiación que emite-, ou sexa, a cantidade de C14 “que lle queda”, e comparala co valor inicial que temos cando estamos vivos. Este método pódese aplicar a obxectos de até 50.000 anos de idade pero non aos que son máis vellos, xa que emiten moi pouca radiación e os cálculos xa no son fiábeis.

O C14 é un curioso punto de referencia que está a mudar constantemente. Segundo isto, á frase anterior de “precisamos de cousas que non cambien para apreciar o movemento” debería de engadirlle “…e de cousas que cambien para apreciar o que non se move”.