Auto-organización e evolución sen selección natural

A bioloxía moderna sostén que a selección natural é o principal motor evolutivo, orixe da inmensa diversidade de organismos vivos do planeta Terra. Mais a medida que aumenta a nosa comprensión da natureza, xorden novos mecanismos que reclaman un posto de honra no olimpo dos deuses creadores. A materia tende a organizarse de maneira espontánea e algúns científicos cren que as leis de auto-organización poden ser un mecanismo evolutivo tan importante como a selección natural. Terá que compartir Darwin a súa coroa?

Os científicos deben ser humildes respecto ao alcance do seu coñecemento, e conscientes de que, en calquera época pasada, moitos dos seus predecesores creron ter a razón absoluta. Os novos descubrimentos modifican sen descanso as teorías que nalgún momento alguén creu definitiva. A ciencia avanza perfilando o coñecemento acumulado.
No caso da principal teoría para explicar a evolución, a selección natural, debe aplicarse a mesma cautela. En esencia, esta teoría di que os organismos evolucionan de maneira paulatina, debido a que algunhas das modificacións accidentais nos seus xenes poden converterse en útiles nun ambiente competitivo e cambiante.

Selección natural forever
A versión moderna da teoría darwiniana, o neodarwinismo, deixou moi contentos a case todos os biólogos. Xa temos unha explicación definitiva! Capaces de explicar a parte viva do mundo sen necesidade de recorrer a fantasmas, o optimismo escorrega sen rubor pola obra de moitos autores. O químico Peter Atkins, da Universidade de Oxford, da por solucionado o problema da evolución biolóxica. No seu marabilloso libro “A Creación” di que “Unha grande parte do universo non precisa ningunha explicación. Por exemplo, os elefantes. No momento no que as moléculas aprenderon a competir e a crear outras moléculas como elas, aparecerían, ao seu debido tempo, elefantes e cousas que se parecen a elefantes vagando polos campos. Os detalles dos procesos implicados na evolución son fascinantes, mais carecen de importancia”. Outro profesor da mesma Universidade, Richard Dawkins, leva anos divulgando con estupendos libros as virtudes da teoría darwiniana. Para estes autores a lenta aparición de moléculas similares ao ADN, con capacidade de almacenar información, reproducirse a si mesmas e sufrir variacións de maneira progresiva, é suficiente para explicar grande parte da evolución dos organismos vivos: a selección natural chega dabondo.

Os cristais tamén evolucionan
Mais parece que a materia ten a miúdo comportamentos evolutivos que non precisan de selección natural: modificacións estruturais importantes -e tamén funcionais- que xorden en moi pouco tempo como consecuencia das propiedades físicas da materia. Hai tempo que outro estupendo divulgador, A. Grahm Cairns-Smith, da Universidade de Glasgow, deuse conta que non chega co ADN, senón que é preciso explicar cómo apareceu ese tipo de molécula sen ter que recorrer a sopas fastasmagóricas. Cairns-Smith cre que os primeiros sistemas xenéticos, que logo deron lugar ao ADN, estaban formados por lodos, sistemas cristalinos inorgánicos con capacidade de reproducirse e de almacenar información. Neste caso a estrutura básica non se forma por selección natural, senón que é consecuencia das propiedades de auto-organización dos cristais. Estes cristais formarían, co paso do tempo, a estrutura básica que permitiría o xurdimento do ADN, estrutura da que non queda nin rastro unha vez que o ADN toma o relevo.

Caldo-exprés: creando vida a toda velocidade
As simulacións con computadoras indican que a organización espontánea da materia pode ter un papel moi relevante na aparición da vida e na evolución posterior e, para algúns científicos como o biólogo Stuart Kauffman, tan importante como a selección natural. Segundo Kauffman, hai leis de complexidade que xeran de maneira espontánea a maioría da orde na natureza. A partir dun grupo de moléculas pode formarse de maneira espontánea e de súpeto un metabolismo, un conxunto de sustancias químicas estreitamente relacionadas entre si, que se manteñen e se reproducen grazas a un aporte externo de enerxía. Isto é a vida para Kauffman: “a organización natural de catalizadores (moléculas que regulan a aparición doutras moléculas) en sistemas químicos complexos”.
A partir dun conxunto de elementos químicos en principio inconexos e sen ningunha organización, pode orixinarse, cristalizar unha estrutura nova con capacidade de reprodución e almacenamento de información. Mais, ao contrario que o que propón a teoría da selección natural, é posíbel que esta organización xurda en moi pouco tempo, mediante unha “transición de fase”, algo así como o que lle ocorre á clara dun ovo ao metela en aceite quente.

Esta teoría proporciona unha visión totalmente nova da aparición da vida: pode, debe acontecer de súpeto. Este tipo de auto-organización non se da paso a paso (como ocorre coa selección natural), senón que se forma dun único golpe unha vez que os ingredientes están preparados. Os procesos auto-organizativos serían importantes, non só na aparición da vida, senón que tamén estarían presentes nas distintas etapas da evolución orgánica e inclusive nos complexos mecanismos que o ser humano utiliza para organizar as súas sociedades.

Esta teoría leva a unha conclusión con importantes consecuencias á hora de entender a existencia de seres vivos na Terra: a vida nun é unha posibilidade máis na evolución da materia, senón que, en planetas como o noso, é algo moi probábel. Se é certo que a materia ten unha tendencia tan alta para organizarse, o raro sería que non existisen seres vivos.

Somos inevitábeis?


Grazas a Germán Sierra por advertirme sobre a obra de Stuart Kauffman.

Ligazóns


Richard Dawkins

Stuart Kauffman

Bibliografía

“La Creación”. Peter Atkins, Ed. Labor, 1983.

“El gen egoísta”. Richard Dawkins, Salvat Editores, 2000.

“Siete pistas sobre el origen de la vida”. A. G. Cairns-Smith, Alianza Editorial, 1990.

“At home in the Universe”. Stuart Kauffman, Oxford University Press, 1996.

“Investigaciones: complejidad, autoorganización y nuevas leyes para una biología general”. Stuart Kauffman, Tusquets Editores, 2003.