O candil de Caravaggio

Achégome á lectura, máis ou menos predeterminada, desta fin de semana e implico ós meus pés nunha débeda xa retrasada desde hai un par de semanas. Pasei, nun escaso cuarto de hora, dos parágrafos de Xosé A. Neira Cruz no novo xornal Artnotes, que vén de presentarse en sociedade, ao espazo lateral de San Matiño Pinario, o mesmo que garda a mostra “A viaxe a Compostela de Cosme III de Medicis”, nunha impecable e sorpresiva fin de festa do panorama xacobeo.

As mesma palabras do redactor, son agora unha impresión de comisariado. Percorremos parágrafos alternando entre títulos, cartelas e vitrinas. Todo cun tríptico e coa entrada na man. Uns cantos turistas, un grupo de adolescentes coas carpetas e tres xubilados fíxanse no brillo dourado dun cadro barroco. Así imaxinaba un posible Caravaggio os nosos días, así quedaría o seu retrato cotiá.

As únicas imaxes que gardaba da mostra foron a dos visitantes e as que, nestes días, se conxelaron nas portadas e seccións de cultura dos xornais. O modelo: un determinado cadro fusilado por un fotógrafo de prensa, xusto no momento no que un, dous ou tres visitantes pasasen diante do obxectivo do campo visual do lenzo. “O prendemento de Cristo”, obra de Caravaggio, converteuse no perfil de moda no día da inauguración da mostra sobre a viaxe de Cosme de Medicis. Todos, ao día seguinte, tentábamos ver por riba dos ombreiros dos visitantes a paisaxe divina-terreal dun soldado e de Cristo á luz dun candil, metálico, cortante. Ver o cadro a través do observador. Gauguin, que nestes días recibe metros de colas no Thyssem, xa demostrara no seu “Jacob e o anxo” a, digamos, tipoloxía da escena encuberta, en picado, case cinematográfica, do observador que asiste ó espectáculo desde un posicionamento de mera ollada, sen implicación directa. Así sucede, curiosamente, con moitos dos visitantes que ollan un cadro, así os retratou Thomas Struth diante da “Balsa da Medusa” de Gericault no Louvre ou no banquete de Veronés na Galleria dell’Accademia ou, máis suxestivo, nas instantáneas, impuras e distantes, de Louise Lawser. A fotografía tamén fala en segunda persoa, desde os metros que descobren a lonxitude da obra de arte, deixando a ollada esvarando nas costas dun espectador.

Mirar a mirada
Ver doutro xeito. Así o entendeu Caravaggio. Ollar os xornais desde os ollos do espectador, reler o xornal a través dos relatos do xornalista; así queremos ver moitas das imaxes dos nosos museos, do mesmo xeito que nos achegamos ó grupo de xente que aperta unha acción, unha curiosidade, ou poñemos máis atención no cadro, escultura ou imaxe que ten máis densidade de miradas. Todo por quilos. Insisto, así o quería ver Caravaggio, pintor curioso do prendemento, curioso terrestre que asiste ao paso do catolicismo neses emocionados barrocos. Así non quixo entendelo Mel Gibson, nunha excesiva escenografía de sangue megacatólica, aínda que si buscase nas imaxes caravaggianas referentes para a súa Paixón. Pero, ¿que sentido ten observar ó que é observador?, ¿investigar ó que está a investigar?

Quixemos deixar para o final da visita esa mesma intención de observador directo que Caravaggio deixou, a pesar dos centos de historiadores que o pousaron nos altares dos malditos, para sempre á historia da arte universal. Saber recoller a palicez dun Tomé dubidando, a inversión do escorzo de San Pedro na cruz ou San Pablo debaixo do cabalo, ou a crudeza, máis que nunca de actualidade, do degollamento de Holofernes a mans de Judith ou un Narciso, impecable, no espello do tempo. Caravaggio, así quero comprendelo, transformou o grao de composición e de luminosidade dun espazo pictórico. Puxo unha distancia deliberadamente pouco inusitada na pedagoxía católica do barroco romano; á inversa do Carraci, o seu foi unha escenografía sen escenografía, un retrato das paixóns humanas falando de pel, de xestos e corpos de emoción. O brillo da couraza do soldado que esconde, ou pretende gardar, o instante mesmo do prendemento, xusto cando Xudas bica no seu pasaporte de traizón. Un candil entra na escena, como o flash dun fotógrafo, e penetra na noite, nun cadro feito desde a escuridade, desde a non narración; grazas ao candil; grazas á luz tenebrista. Só a pretensión humana, de enrrugas e panos moi venecianos, e a tensión, converte a escena en algo recoñecible, emotiva na súa fuxida de referencias bíblicas para o seu achegamento ó teatro cotiá.

Quixen comezar cun remate predestinado, comezar con Caravaggio para rematar coa ollada que Román Padín deixa de Valle Inclán da súa estadía en Roma. Queda para outra xornada a súa particular ollada pictórica na Casa Mariñeira da Pobra do Caramiñal, onde atopamos un Valle Inclán de costas, acompañado dun mozo de camiseta branca e jeans, ollando a decapitación de Holofernes. O tenebrismo nos espellos do esperpéntico.