De cómo un explosivo creou os premios Nobel, se converteu en medicamento, en contaminante ambiental e resultou ser un espertador

O explosivo goma-2 foi inventado por Alfred Nobel, o creador dos prestixiosos premios Nobel. Está composto basicamente por nitroglicerina, unha sustancia que, curiosamente, tamén se utiliza para tratar enfermidades do corazón e que está ligada ao desenvolvemento do fármaco Viagra. A interesante historia dos productos relacionados coa nitroglicerina zumega ironía, ambición, ataques ao corazón, investigación química e explosións. Todo un novelón.

A nitroglicerina é un potente explosivo líquido que foi inventado en 1846 polo químico italiano Ascanio Sobrero. Ao principio non se lle deu moito uso debido a que é moi sensible aos movementos bruscos e resulta pouco doado de transportar e manipular. O propio Sobrero quedou marcado na cara por unha explosión deste líquido traidor. Pero vinte anos máis tarde, un intelixente e esperto químico e home de negocios sueco descubriu a maneira de converter algo tan perigoso nun composto manexable e seguro. Este home se chamaba Alfred Bernhard Nobel.

Xogando con lume
Alfred Nobel naceu en Estocolmo en 1833, fillo de Emmanuel Nobel, enxeñeiro e inventor, constructor de pontes e edificios, fabricante de minas e torpedos. Alfred nunca foi á universidade, senón que estudiou pola súa conta e con profesores privados. Aos 26 anos empezou a facer experimentos químicos coa nitroglicerina nun laboratorio xunto ao seu pai e o seu irmán pequeno Emil. Esta tarefa non era doada e, de feito, o seu irmán morreu nunha explosión en 1864. Pero Alfred seguiu a investigar métodos para facer a nitroglicerina máis segura, doada de transportar e de detonar. Finalmente, en 1866, logrou converter o líquido nunha pasta, ao mesturar nitroglicerina con sílice; un ano despois patentaba este novo material co nome de dinamita. Non tardaría moito en mellorar a cousa e patentar a dinamita-goma, unha mestura de nitroglicerina e nitrocelulosa. Segundo se conta, o de mesturar nitrocelulosa foi unha ocorrencia que xurdiu despois de cortarse accidentalmente nun dedo. Era común nesa época aplicar unha especie de tirita-líquida (que tamén se pode atopar hoxe en día) feita a base de nitrocelulosa. Pensou que ese líquido podía combinar ben coa nitroglicerina, probou a mestura, e a goma resultante resultou un explosivo aínda máis eficaz que a dinamita: era a dinamita-goma, antecesor da goma-2.

Unha explosión, de cartos
A dinamita pronto se converteu no explosivo máis utilizado en construcción, minería e, tamén, na guerra. Nobel abriu fábricas en máis de 20 países e chegou a ter 355 patentes. Morreu o 10 de decembro de 1896, convertido nun dos homes máis ricos de Europa. Ao ano seguinte de morrer descubriuse que doara a maior parte da súa fortuna para crear a Fundación Nobel, a cal se encargaría de premiar cada ano ás persoas máis destacadas nas áreas de Física, Química, Fisioloxía e Medicina, Literatura e Paz. Dende aquela, cada 10 de decembro se celebra en Estocolmo a cerimonia de entrega dos Nobel.

Prohibido axitar antes de usar
No mesmo ano que Nobel patentaba a dinamita, a prestixiosa revista clínica “The Lancet” informaba que unha sustancia chamada nitrito de amilo tiña a propiedade de reducir a dor nos casos de anxina de peito. Os médicos empezaron a investigar con sustancias químicas similares e decidiron probar cunha delas chamada nitroglicerina: o resultado foi estupendo e en 1879 se empezou a prescribir nitroglicerina como remedio para a anxina de peito; eso si, diluída, para evitar explosións. Sen embargo, aínda que funcionaba, os médicos non sabían cal era o mecanismo polo que actuaba no corpo humano. Houberon de pasar uns 100 anos ata que se descubriu: a nitroglicerina se transforma no corpo humano nun gas chamado óxido nítrico, o cal induce a relaxación do tecido muscular que rodea os vasos sanguíneos, facilitando a súa dilatación.

Esquizofrenia química
Cando os científicos descubriron que a sustancia implicada na acción terapéutica da nitroglicerina era o óxido nítrico non daban crédito. Ata entonces ese gas era coñecido por ser unha das sustancias máis contaminantes producidas polos tubos de escape dos coches, e tamén polo seu papel no corpo como radical libre (os radicais libres son sustancias químicas moi reactivas, xeran enfermidades e aceleran o envellecemento). Pois si, unha sustancia química con dobre personalidade, un Dr. Jekyll e Mr. Hyde que corretea polas nosas venas. As investigacións dos últimos 25 anos sobre o óxido nítrico son, xa de por si, outra historia espectacular. O premio Nobel en Medicina e Fisioloxía do ano 1998 foi para tres científicos que se dedicaron a investigar as propiedades do óxido nítrico no noso corpo. Agora sabemos que este gas é o controlador do principal mecanismo vasodilatador do corpo humano. Unha consecuencia destas investigacións foi o desenvolvemento do fármaco Viagra, que potencia os efectos do óxido nítrico nos vasos sanguíneos do pene, favorecendo a erección. Pero a película non termina aquí, xa que a lista de funcións deste gas non para de crecer. Hai pouco que se descubriu que funciona no noso cerebro como neurotransmisor: favorece a comunicación entre as neuronas.

O “colacao” das neuronas
No grupo de investigación da Universidade da Coruña do que formo parte, Neurocom, estamos a investigar, entre outros proxectos, as funcións do óxido nítrico no cerebro. Temos descuberto que é importante para a transmisión dos impulsos nerviosos que dan lugar á visión; e tamén que é unha das sustancias que fan que nos espertemos cada mañá: cando chega a hora de interromper o sono, un grupo de células libera ese gas por toda a cortiza cerebral, excitando a miles de millóns de neuronas. Hummm...bos días.

Este mundo é unha probeta
Todas as sustancias que existen na natureza foron cociñadas no mesmo pote: as estrelas, esas fábricas termo-nucleares que debuxan os ceos pola noite. Na química da vida parece que hai máis demanda de funcións que oferta de sustancias, de xeito que algúns productos químicos están pluriempregados. A goma-2 está composta por un fármaco para a anxina de peito e máis un líquido que se usa para curar pequenos cortes; toda unha ironía. Ese mesmo relaxante muscular é un contaminante atmosférico, un perigoso radical libre, un neurotransmisor e unha sustancia clave para a erección masculina.

Pouco antes de morrer, o médico prescribiulle a Alfred Nobel nitroglicerina.
Padecía de anxina de peito.

Ligazóns:

A historia da nitroglicerina e o óxido nítrico


Biografía resumida de Alfred Nobel

As nosas investigacións sobre o óxido nítrico (en PDF):

Nitric Oxide-Mediated Cortical Activation: A Diffuse Wake-Up System

Sight and insight – on the physiological role
of nitric oxide in the visual system


Nota: O explosivo goma-2 foi o utilizado nos atentados do 11-M en Madrid.