O segredo da figueira

As flores das figueiras son misteriosas, viven escondidas nun universo escuro e pechado. Pequenas e apertadas entre si, non se deixan ver, como temerosas de que os demais coñezamos o seu segredo: unha existencia fascinante e turbulenta, atravesada de historias de amor e morte. Cando ese mundo madura, se converte nun froito brando e doce, o figo. Cada vez que comemos un figo estamos a comer moito máis do que pensamos...

Un código de formas, olores e cores
Existe na natureza un fascinante contrato de dependencia entre insectos e flores. Unha simbiose que son moitas, un calidoscopio de cores, olores e sabores no que se dan relacións formidablemente complexas e elegantes. As flores non están aí para o noso deleite, teñen unha función moito máis seria: son faros que guían aos insectos en busca de alimento. Non hai moita promiscuidade, cada tipo de flor atrae a un tipo de insecto. Unha vez saciado de néctar, o insecto ten que cumprir coa súa parte do contrato: levar o polen, os gametos masculinos, a unha flor feminina da mesma especie, e deixalo caer. Desta maneira, coa fecundación da flor, se producirán as sementes que darán vida a novas plantas e árbores.

Flores que non se ven
Pero as figueiras son distintas, especiais, tímidas e moi celosas; teñen as flores agachadas no interior dunha especie de cápsula, chamada sicono, que ao madurar se converte nun sabroso figo. Cada especie de figueira está intimamente relacionada cun tipo de minúsculas avespas que precisan dos figos para reproducirse. Non se poden confundir: se a avespa femia pon os ovos nunha figueira dunha especie que non lle corresponde, será tempo perdido, porque a prole non sairá a diante. O ciclo de vida destes pequenos animais (teñen pouco menos dun milímetro de longo) é unha historia impresionante de interdependencia, de coevolución entre plantas e insectos. Os figos que crecen nas figueiras das nosas latitudes son os leitos matrimoniais, as garderías e os cemiterios dun xénero de avespas chamado Blastophaga. No caderno de bitácora das figueiras hai moitos contos como o que segue.

Buscando un fogar desesperadamente
A historia comeza cando unha avespa femia, atraída pola música química da súa figueira particular, intenta pasar, a través dunha minúscula apertura situada no ápice do sicono aínda verde, ao seu interior, operación na que pode perder as ás. Non importa, non vai precisar máis delas. Nese momento, na base do escuro interior do figo, as flores femininas están maduras e listas para ser polinizadas. No ápice, as flores masculinas agardan aínda inmaturas. A avespa, co seu longo ovipositor, deposita centos de ovos no interior doutras tantas flores femininas, convertidas a partir de agora en nais de alugueiro: modifican a súa función e convértense en agallas. É o momento, tamén, de pagarlle á figueira a peaxe acordada: a avespa leva nas patas o polen que recolleu ao saír do figo no que naceu. O insecto colabora coa reproducción da figueira, distribuíndo ese polen polo resto de flores femininas. Terminado o seu traballo, morre no interior do figo.

Vostede primeiro, por favor
Mentres tanto, nas agallas crece unha nova xeración de insectos, que nace ao cabo dunhas semanas. Pero o fan dunha maneira extremadamente ordenada: primeiro nacen as avespas macho, que inmediatamente se poñen a buscar agallas que conteñan femias. Cando as atopan, fan un pequeno furado e copulan a través del coa femia que hai dentro. A continuación, os machos levan a cabo o seu derradeiro traballo, taladran na parede do figo unha saída ao exterior; pero non o fan en calquera parte, senón que escollen a rexión apical onde se atopan as flores macho. Algúns sairán a fora e caerán ao chan (non teñen ás, non as precisan), outros morrerán no interior do figo que os veu nacer.

Un pouco despois, as avespas femia eclosionan, e emerxen da agalla agrandando a apertura que antes fixeron os machos para copular. A sincronización entre planta e insecto é extraordinaria: no momento en que as avespas femia están listas para abandonar o figo, as flores macho están maduras e cargadas de polen. Os insectos saen ao mundo exterior, a través dos furados feitos polos machos, atravesando un apertado bosque de flores. As patas das avespas rozan contra esas flores e se cargan de polen. Unha vez no exterior voarán en busca dun figo verde, un figo que garde no seu interior flores femininas listas para ser polinizadas. O ciclo está completado.

Reloxos biolóxicos de alta precisión
O ciclo de vida das Blastophaga macho está en perfecta sincronización co das femias, pero é que, ademais, as avespas teñen que sincronizarse co figo. Se o figo madura demasiado pronto, as larvas deterán o seu desenvolvemento e morrerán. Pola contra, se as larvas eclosionan demasiado cedo, co figo moi verde, tamén morrerán porque non serán quen de taladrar unha apertura a través de paredes tan duras. Polo tanto, as vidas de animal e vexetal deben transcorrer en sincronía. Para logralo utilizan un reloxo químico, un gas, o dióxido de carbono (CO2). Aproximadamente dous días antes de que maduren as flores masculinas, a concentración deste gas no interior do figo alcanza o 10 %. A esta alta concentración as avespas femia permanecen inactivas e non poden eclosionar, todo o contrario do que lles pasa aos machos, que viven encantados entre tanto CO2.

Para que as femias eclosionen a concentración de gas ten que baixar a menos do 2 %, algo que ocorre no momento en que os machos fan furados a través da parede do figo e permiten a entrada de aire do exterior. Curiosamente, con tan pouco CO2 os machos morren. Na fascinante vida das avespas dos figos os irmáns de distinto sexo nunca chegan a coñecerse, viven en atmosferas distintas, a evolución lles deparou misións incompatibles no tempo e, de paso, conseguiu algo extraordinario e xenéticamente moi importante: que non se apareen entre si, que o fagan cos primos doutro figo. Pero é que ademais, este reloxo de CO2, tamén regula a vida do figo, que non termina de madurar ata que a concentración do gas baixa, ou sexa, ata que as avespas teñen rematado o seu traballo.

E, de sobremesa, caramelo de avespiñas
A existencia sincronizada de avespas e figos é un fermoso caso de adaptación extrema, de estreita colaboración entre plantas e animais. Uns non poden reproducirse sen os outros. Os figos son testemuñas dunha obra de arte dramático cun guión exquisito; de sabor doce e branda consistencia. A próxima vez que comas un figo pensa que estás a degustar un plato do chef natureza, baixo en CO2 e con proteínas animais incluídas.

Así son as nosas avespas protagonistas:
http://www.udc.es/euf/neurocom/blastophaga.htm

Gracias a Anxos e Manolo por facerme lembrar esta historia tan fermosa.