4. O Cine mudo (1905-1930)

Paseniñamente, a industria cinematográfica vaise asentando segundo vai acadando popularidade. O cine nos primeiros anos do cinema estaba confinado en barracas e pavillóns ambulantes ou en sesións esporádicas en teatros. Pouco a pouco foron aparecendo os primeiros salóns estables: o Circo Coruñés, o Pavillón Lino e o Salón París na Coruña, o Tamberlick, o Royalty e o Pinacho en Vigo,... Un espectáculo con prezos módicos que rapidamente converteuse no perfecto entretenemento da sociedade. Un público entusiasmado que convertía as estreas, de importantes filmes estranxeiros como Quo Vadis ou Cabiria ou os longos seriais (do oeste, de policiais, comedias...), en verdadeiros acontecementos.

Nos anos 20 chegou a crise do teatro e con isto o reforzamento da industria cinematográfica, incrementándose o número de salas nas cidades e nas vilas galegas. A parte de entreter e ser a maior opción de ocio, o cinematógrafo tamén desprega a súa compoñente informativa coa proliferación dos documentais e os noticiarios. Neste campo destacan os realizadores galegos do momento sendo os máis sinalables as figuras de José Gil ou Enrique Barreiro. Unhas películas que na maioría eran curtametraxes que encabezaban as sesións cinematográficas. Tamén o xénero documental foi a ferramenta base que se utilizou para constituír o "cinema da emigración", unhas imaxes epistolares que intercambiaban os galegos das dúas beiras do Atlántico.

O cine mudo sobrevirá ata mediados da década dos anos 30 xa que a adecuación as novas esixencias técnicas do cine sonoro ían devagar.

4.1 JOSÉ GIL

Biografía
Naceu no lugar Rubiás, no concello de As Neves, na provincia de Pontevedra, o 3 de Abril de 1870. José Gil é, sen dúbida, a figura máis importante do cinema en Galicia do primeiro tercio do século XX, debido ó elevado número de obras que realizou e polo carácter documental das súas películas que supoñen unha das mellores fontes para coñecer a Galicia desa época. En 1903 xa estaba instalado na cidade de Vigo onde era un reputado fotógrafo que facía exposicións de fotografías e tamén fixo funcións de corresponsal fotográfico de xornais. En 1907 utiliza o espectáculo cinematográfico para dar a coñecer os seus traballos fotográficos. En 1910 dá o paso e comeza a súa actividade cinematográfica. A partir de 1914 combina o traballo no cine e na fotografía co negocio automovilístico xa que el era o representante de Ford en Galicia. En 1915 intenta materializar a súas arelas de realizar un filme de ficción, conseguíndoo con Miss Ledya. Un filme anecdótico na súa filmografía xa que el centrarase na demanda das películas para a emigración, nas publicitarias e nos noticieiros. Para tal efecto, fundou en 1922 a súa productora "Galicia Cinematográfica". En 1929 crea a Revista de Galicia un noticiario que os seus capítulos circulaban polas salas galegas. A actividade da súa productora remata en 1935, dous anos antes de que José Gil finara.

Filmografía
Consérvanse varios títulos que foron restaurados polo CGAI. O listado que lle ofrecemos neste apartado só se contabilizaron os títulos que viñan referidos na prensa da época. Segundo estimacións, pénsase que José Gil fixo máis de 150 películas.
Cabalgata anunciadora de las fiestas de Vigo (1910)
Concierto de la Banda Municipal de Madrid (1910)
Concurso hípico en Vigo (1910)
La excursión viguesa a Santiago, Lérez y La Toja (1910)
Manifestación anticlerical (1910)
Regatas en Vigo (1910)
Salida del "Wolverini" (1910)
Llegada de la excursión portuguesa a Vigo (1910)
Tercera sesión del concurso hípico (1910)
La procesión cívica (1910)
Colocación de la primera piedra del monumento a Curros Enríquez (1910)
La Ribera del Berbés (1910)
La Fiesta de la Poesía (1910)
La patria de Colón (1910)
La emigración en los puertos gallegos (1911)
Escuelas del Valle Miñor (1912)
Las estancias de las escuadras del Atlántico y del Mediterráneo en Vigo (1911)
La excursión viguesa a Pontesampaio (1911)
Botadura del "España" (1911)
La jinkana automovilista (1912)
Concurso hípico (1912)
La fuga de Llanderas (1914)
Miss Ledya (1916)
El "Syboney" embarrancado en la Ría de Vigo (1919)
Match entre el Arenas y el Vigo (1919)
Fiesta de de los Caneiros (1919)
Nuestras fiestas del más allá (1928)
Galicia y sus Reyes (1927)
Inauguración de las Colonias Escolares de la Caja de Ahorros (1930)
Revista de Vigo (1930)
Las Bellezas de Galicia (1931)
Galicia y Buenos Aires (1931)
Galicia y sus balnearios (1931)
Homenaje a Bar en Balaídos (1931)
Llegada a Vigo del Trasatlántico "Atlantique" (1931)
Notas industriales y comerciales de Vigo (1932)
Noticiarios do nº 7 ó nº 10 (1932)
Bouzas (1932)
Panoramas de Santa Tecla (1932)
Canido y sus alrededores (19329
Semana Portuguesa en Vigo (1932)
Tuy (1932)
La factoría Albo y la pesca (1934)
La península do Morrazo (1935)

Fragmentos
O Centro Galego de Artes da Imaxe leva restaurado polo de agora as seguintes películas de José Gil:

Ficción
Miss Ledya (1916)

Documentais
Imaxes de Vigo e alrededores (1925)
Nuestras fiestas de allá (1928)
Galicia y Buenos Aires (1931)

Comentario da obra
José Gil dotou ó seu cinema dunha forte unidade documental diversificando nunha serie de sub-xéneros como podían ser os noticieiros, a publicidade e o cine de emigración. Achegamentos a realidade na procura de saciar as demandas do público da época, e polo tanto, fundamental para soster unha industria tan feble. Pero as arelas de José Gil ían máis aló, en intentar cultivar a ficción, facer as chamadas "películas de asuntos". Proxectos que deixaron translucir as carencias e as limitacións dos medios dispoñibles para este tipo de producción. Primeiro foi La fuga de Llaneras, unha comedia parecidas en estilo as películas do cómico francés Max Linder, e por último intentouno con Miss Ledya seguindo os esquemas dos seriais de suspense, modelos fílmicos de grande aceptación por parte do público.

Neste senso, Miss Leyda é a película máis conseguida e conta a historia das preocupacións dunha rica herdeira norteamericana en desbarretar as intencións anarquistas de asasinar o rei de Suevia, de vacacións na Toxa. Película que, no seu reducido metraxe, conta cunha excesiva condensación narrativa. Nas secuencias da película abondan os exteriores, realizadas nas localizacións das paisaxes da ría de Pontevedra. Como curiosidade pódese ver a un mozo Castelao, cunha arma na man, interpretando o papel dun facinoroso anarquista. As críticas nos xornais da época sinalaban:

La impresión de la película está muy bien hecha y demuestra lo que podría hacerse aquí, de establecerse de una manera definitiva la industria cinematográfica.
Faro de Vigo, 16-V-1916

Comentarios de prensa
José Gil ha enviado más de dos mil metros de cinta cinematográfica (...). Estamos seguros que nuestros paisanos residentes en La Habana acogerán con gran entusiasmo esta prueba de patriotismo que un gallego desde Vigo les manda...
Faro de Vigo, 3-III-1912

Me gasto un dineral en películas. Son de ambiente y asuntos regionales: Quiero que a los gallegos emigrados del terruño les llegue una impresión directa, mejor que un libro y la revista, que les dé una sensación de realidad...
Faro de Vigo, 10-VIII-1913

Llevar a España la joven Galicia de América, ante nuestros padres y hermanos, vecinos y parientes con todo lo que constituye el haber de nuestra fuerza dinámica, el fruto sacrosanto de nuestras luchas y de nuestros afanes.
Boletín del Centro Gallego, Buenos Aires, 31-X-1923

Bibliografía
CASTRO DE PAZ, J. L.; "A chegada do cine a Galicia e as primitivas fórmulas de exhibición (1896-1908)". CASTRO DE PAZ, J. L.; Historia do cine en Galicia. Vía Láctea, Oleiros, 1996.
GONZÁLEZ, Manuel; Cine restaurado. Xunta de Galicia, A Coruña, 2000.
FOLGAR DE LA CALLE, José María; Aproximación a la historia del espectáculo cinematográfico en Galicia (1896-1920). Universidade de Santiago de Compostela, 1992.
FOLGAR DE LA CALLE, J Mª; "O cine silencioso en Galicia ata aparición do sonoro".CASTRO DE PAZ, J. L.; Historia do cine en Galicia. Vía Láctea, Oleiros, 1996.
NOGUEIRA, Xosé; O cine en Galicia. A Nosa Terra, Vigo, 1997.

4.2 ENRIQUE BARREIRO

Biografía
Juan Enrique Barreiro Vázquez naceu en Castromuño, na provincia de Valladolid no ano 1899. Fillo dun fotógrafo pontevedrés de grande sona, traballou no estudio familiar dedicándose a investigación e ó perfeccionamento do material fotográfico. Nesta incansable actividade experimental orientouse en estudiar a posibilidade de engadir son e cor ó cinema. En 1925 inscribe a patente do Cinecromo. Arredor de 1927, coa axuda do seu irmán Ramón, comeza a facer cinema. Catro anos despois funda a productora "Folk", coa que realizará un noticiario periódico. Coa chegada da República fixo unha película cunha forte compoñente ideolóxica en prol do Estatuto de Autonomía. En 1935, por problemas económicos, deixa de facer cine en Galicia, trasladándose a Madrid. Durante a posguerra estivo encarcerado na illa de San Simón e despois non puido seguir coas súas investigacións e non se lle foi recoñecido os seus logros. Finou en Pontevedra en 1984.

O seu irmán, Ramón Barreiro, mantívose relacionado co cine durante a dictadura facendo unha serie de documentais e películas comercias de pouca transcendencia.

Filmografía

Como director:
Pontevedra, cuna de Colón (1927)
Noticiario nº 1 (1932)
Por unha nova Galicia/ Hacia una nueva Galicia (1933)
Noticiario comercial (1933)
Excursión estudiantil por el norte de España (1933)
Fiestas en Ourense (1933)
Noticiario Comercial sonoro (1934)
El Seminario de Estudios Gallegos en Deza (1934)
El Día de Orense en Pontevedra (1935)
La Escuela Nacional del Trabajo en Pontevedra (1935)

Como director de fotografía:
Madrid heroico (1936)

Fragmentos
Non se conserva de ningunha película.

Comentarios de prensa
Opinión de Enrique Barreiro sobre o cine galego:
Ahora bien, ¿Cómo conseguir cimentar solidamente nuestra futura producción? Muy sencillo: empezando, hoy mismo, a producir, no importa que clase de "cine", no importa el asunto, cuanto más simple mejor; tras la practica diaria, viene pronto la perfección, y después sigue el estilo.
El Pueblo Gallego ??-VIII-1932

Comentario sobre a película Por unha nova Galicia (1933).
E´unha fita de propaganda patriótica mais que políteca, na qu´a vida rural, a vida urbán e os diferentes aspectos da renacencia galega, enfíase no guieiro d´un sinxelo razoamento, d´un alegato a prol da nosa liberdade colectiva
Revista Nós, nº 115, 25-7-1933

Valoracións
Comentarios de Carlos L. Piñeiro na homenaxe que se lle fixo en Pontevedra durante a primeira edición do "Festival das minorías" en febreiro do 2002:
A súa figura foi a dun quixote que montado nos febles lombos do rocinante do seu modesto estudio fotográfico saíu á procura dunha dulcinea tan esquiva como a cor no cine.

Era unha excepción no galeguismo. Lois Peña Nova editorializou sobre a necesidade de expresarse no mundo audiovisual pero non era inquedanza que prendese nos intelectuais de aquel tempo. Enrique Barreiro tiña clara a súa relevancia.

Bibliografía
FOLGAR DE LA CALLE, J. Mª; "O cine silencioso en Galicia ata aparición do sonoro". CASTRO DE PAZ, J. L.; Historia do cine en Galicia. Vía Láctea, Oleiros, 1996.
NOGUEIRA, Xosé; O cine en Galicia. A Nosa Terra, Vigo, 1997.
PIÑEIRO, Carlos L.; Enrique Barreiro, cineasta e inventor. Concello de Pontevedra, 2002.

4.3 OUTROS
Durante o cinema mudo en Galicia houbo moitas personalidades que intentaron construir os alicerces dunha industria. Obxectivo que se conseguiu, sobor de todo, no campo da exhibición onde destacaron as figuras de Isaac Fraga, Lino Pérez ou Isidro Pinacho ou Eduardo Villardefrancos, persoeiros que promoveron a construcción de salas fixas. Villardefrancos tamén combinou a súa faceta de empresario co de operador. Outros manexáronse con espectáculos provisionais e itinerantes, un circuíto de exhibición onde chegaban xente de fóra como J. Pradera, rodando varias películas durante a súa estadía en Galicia. Estás películas ilustraban o que o historiador Julio Perucha denomina como "interminable pioneirismo".

4.3.1 EDUARDO VILLARDEFRANCOS
Biografía
Eduardo Villardefrancos combinou a súa faceta de propietario do Salón París co labor de operador de cine, impresionando películas que tiñan como tema principal, acontecementos da vida social a cidade herculina.

Filmografía
La Semana Santa en La Coruña (1911)
Torneo de foot-ball (1911)
Llegada y salida del tren de La Tribuna (1912)
Botadura del España (1912)
Concurso hípico de La Coruña (1912)
Inauguración de la estatua de Linares Rivas (1912)
Tiro de pichón (1912)
Cabalgata anunciadora (1912)
Jura de Bandera (1913)
Botadura del Alfonso XII (1913)
El año santo en Compostela (1915)

Comentarios de prensa
Si a esto se añade que prodiga con generosa mano la variación de las películas es de augurarle que muy en breve podamos llegar a tener que darle el magestuoso (sic) título de "rey de los cines".
La Voz de Galicia 17-VII-1908

4.3.2 J. PRADERA
Biografía
Empresario que naceu en Valladolid. En 1906 instálase na Coruña o Pavillón Pradera situado nas proximidades do Cantón. Unha barraca itinerante que percorreu outras cidades importantes de Galicia como poden ser: Vigo, Santiago e Ferrol.

Filmografía
La salida de la iglesia de los jesuitas (1905)
Panorama del Cantón (1905)
Obelisco y estatua de Carballo (1905)
Cabalgata alegórica de las últimas fiestas de La Coruña (1906)
Sesión de patines en La Coruña (1906)
Vista de La Coruña (1906)
Embarque de la tuna compostelana/ La tuna compostelana embarcado en el Mosquito (1906)

4.3.3 OUTROS PROXECTOS
Tamén se debe ter en conta, as novas de varios filmes bastante ambiciosos:
- Un viaje por Galicia (1929), Luis Rodríguez Alonso (película restaurada polo CGAI).
En 1929 debido a Exposición Iberoamericana celebrada en Sevilla, as catro Deputacións galegas involucráronse no proxecto de realizar un filme sobre Galicia enfocada a ser un valioso material de propaganda turística. Este ambicioso proxecto caeu en mans foráneas, no palentino Luís Rodríguez Alonso que realizará xa Viaje a través de Galicia y Asturias. Decisión que ocasionou unha grande indignación en José Gil, xa que el presentara un orzamento para a súa realización, notablemente inferior. E así laiábase o prexudicado nun artigo no Faro de Vigo, do 12 de xullo de 1929:

El caso es que "Galicia Cinematográfica" trabajadora, significada por su seriedad y amor a Galicia con unos talleres propios y a la par que solvente y tener empleados muchos miles de pesetas a disposición de la amada Galicia, todos procuran abandonar como al que denodadamente y exponiéndolo todo se le olvide, sustituyéndole por personas que ni son gallegas, ni sienten a mor por Galicia. ¡Así se explica por qué see migra, viendo como otros ajenos nos suplantan!

- A traxedia de Xirobio (1929), José Signo (restaurada fai pouco polo CGAI).
A productora Vicus Film, dedicada á producción documental, fixo unha tentativas de realizar unha película de "argumentos e actores" vigueses, tendo como modelo de referencia os filmes da cinematografía rusa, con actores extraídos dos ambientes nos que se situase a acción. Foi dirixida por José Signo que adaptou para a pantalla un relato de Castelao que aparece no seu libro Cousas da vida.

Bibliografía
FOLGAR DE LA CALLE, J. Mª; "O cine silencioso en Galicia ata a aparición do sonoro". CASTRO DE PAZ, J. L.; Historia do cine en Galicia. Vía Láctea, Oleiros, 1996.
NOGUEIRA, Xosé; O cine en Galicia. A Nosa Terra, Vigo, 1997.