Situémonos como responsables de cultura do concello X. O noso territorio dispón dun bo feixe de restos arqueolóxicos e de bens patrimoniais, asà como unha destacada riqueza etnográfica. No entanto, nada que dea para facer un museo monográfico ou constituÃrse, por si mesmo como un polo de atracción turÃstica e cultural. Pero... se temos tamén un antigo camiño, existe unha posibilidade de promoción: Crear unha ruta cultural.
"As rutas culturais teñen moitas posibilidades para artellar a posta en valor de conxuntos culturais de interese", explÃcanos o historiador Carlos Otero Vilariño desde o Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe da Universidade de Santiago de Compostela. Esta proposta consiste basicamente en establecer un camiño no que se van explicando, cunha axeitada sinalización, cada un dos elementos culturais do contorno. Nese sentido existen todo tipo de rutas, desde os itinerarios que só unen puntos de interese turÃstico ata as verdadeiras rutas que aproveitan o trazado de camiños históricos. "Os itinerarios culturais en si son os que se desenvolven sobre camiños históricos xa establecidos", explica Carlos Otero. "Os camiños permiten vertebrar non só fisicamente senón tamén tematicamente o contorno", completa. Nese sentido, nas ruta culturais en si, o percorrido é tan importante coma os elementos que o rodean, xa que a vÃa non se limita a unir diferentes elementos de interese, senón que recupera a propia vÃa coma un ben cultural destacado.
Valor a baixo custe
Unha das vantaxes que teñen as rutas culturais fronte a outras propostas de recuperación do patrimonio é o seu custo. "Nos camiños pódense habilitar estratexias brandas de posta en valor, fronte outras propostas máis duras que impliquen escavacións arqueolóxicas máis amplas ou a construción de elementos arquitectónicos coma museos". Nese sentido, este investigador salienta que as intervencións para desenvolver un destes proxectos son relativamente baratas. "Trátase de limpar a vÃa e os elementos etnográficos e arqueolóxicos da zona. Coma mámoas, castros ou muÃños. Esta opción permite actuar sobre un ámbito amplo do concello e vertebrar tematicamente estes elementos con pouco custe". Realmente o maior custe destas iniciativas é a sinalización do camiño. "Hai que construÃr unha narrativa que explique un pouco isto ao visitante".
Todo o mundo ten camiños
Malia ao escaso custe, o feito de que este tipo de iniciativa poidan ter menos visibilidade do que un parque novo ou o edificio dun museo, pode motivar a que os responsables polÃticos aposten menos por esta posibilidade de dinamización. "O que acontece tamén que en termos polÃticos poden parecer menos rendibles que outras opcións, pero a nivel patrimonial poden resultar moi ben", explica Otero, para quen esta "é unha estratexia moi beneficiosa de posta en valor, non a única, pero si unha proposta complementaria moi interesante". Para alén, dispón da vantaxe de que, quen mais quen menos, todo o mundo ten a man un camiño histórico que se pode aproveitar para estes mesteres. Unha vantaxe da dispersión da nosa poboación. "Practicamente cada concello debe ter un camiño que poderÃa aproveitar para a súa posta en valor", explica este investigador. "Con maior ou menor interese é un patrimonio que está en todas partes".
Aquela rede de estradas
E é que debemos pensar que no pasado o comercio que se desenvolvÃa entre as diferentes vilas e aldeas tiña itinerarios fixos, nalgúns casos de grande importancia.
"Se agora hai unha rede de estradas, no seu momento houbo unha rede de camiños", lembra Otero. "Moitos destes camiños tradicionais, sobre todos os de medio e longo percorrido, están esquecidos, aÃnda que estiveron en uso ata hai relativamente pouco. De xeito singular hai camiños que Ãan polos eixes das serras e empregábanse para cubrir grandes distancias", explica. "Estamos afeitos ás estradas que van polo fondo do val, pero estas rutas permitÃan aforrar tempo, son as zonas que menos se empozan ou nas que menos vexetación pode invadir a vÃa".
Problemas de conservación
Malia a que estes trazados estean repartidos por toda a nosa xeografÃa non sempre chegan ata nós en boas condicións. "Os camiños adoitan estar moi alterados. O peor que lle pode pasar a un destes camiños é que se deixe de empregar". Neses casos, nada estraños, pode acontecer desde que o itinerario vaia quedando cuberto polo mato ou que sexa incorporado ás propiedade privadas anexas ata que desaparece. Canda a isto, a construción de pistas e estradas, movementos de terras ou outras alteracións poden facer que sexa difÃcil delimitar un sendeiro.
O proceso da ruta
E precisamente pór os lÃmites supón o primeiro paso á hora de establecer un destes percorridos culturais. "Se falamos dun camiño histórico, o primeiro é precisar o trazado. Despois hai que facer a prospección sobre o terreo. Hai que facer tamén unha enquisa etnográfica, xa que ás veces a xente lembra por onde pasaba". A estes pasos segue a delimitación precisa e establecer a relación entre o percorrido e os elementos patrimoniais do contorno. O número trinta da revista "Traballos de ArqueoloxÃa e Patrimonio", contén un completo informe, da autorÃa de Otero, que pode servir como unha auténtica guÃa para os interesados en establecer algunha destas vÃas.
Os arrieiros
En concreto, desde o Laboratorio de Paleoambiente estiveron a traballar hai uns anos coa Fundación Ortegalia para a posta en valor da Ruta dos Arrieiros, no contorno de Ortigueira. Esta vÃa de corenta quilómetros, que servÃa para o comercio entre As Pontes de GarcÃa RodrÃguez e mais o cabo Ortegal, foi empregado durante boa parte da nosa historia por membros do oficio que lle dá nome. Pero ademais, conta no seu contorno con destacados conxuntos prehistóricos. "HabÃa alà un importante conxunto de mámoas, e pensouse que o camiño tiña relación coa localización dos túmulos e que as dúas cousas se podÃan explicar mutuamente, nunha relación tematicamente moi rica", sinala Otero.
Rutas con tradición
AÃnda que nos pode parecer que non hai moitas iniciativas deste tipo no paÃs, este investigador enumera rapidamente algúns exemplos: "Pódese falar da recuperación da VÃa Nova, na zona do Xurés. E por suposto dos Camiños de Santiago, que supoñen a ruta cultural máis importante de Galicia". Precisamente está en marcha o proxecto de delimitación e posta en valor das vÃas Xacobeas, o que nos fai agardar a consolidación de rutas deste tipo no futuro. O Camiño é posta por Carlos Otero coma un exemplo do desenvolvemento da nosa cultura con este xeito de valorización. "A cultura galega, a través do Camiño, está moi vencellada ao desenvolvemento de rutas deste tipo". Outro antigo camiño que se coñece pero que nin tivo aÃnda posta en valor é "o camiño Breeiro, ou Camiño do Viño, na zona do SuÃdo". Esta vÃa, tamén empregada polos arrieiros, está tamén vencellada a chozos de pastores e algúns megálitos. Canda a estas, nos últimos tempos chégannos novas sobre a posta en valor da VÃa Nova neste sentido ou a proposta da Ruta do Contrabando, no concello ourensán de Vilardevós, o que nos fai agardar que aos poucos vaian xurdindo novas iniciativas que nos permitan levar a cultura nas botas.
"As rutas culturais teñen moitas posibilidades para artellar a posta en valor de conxuntos culturais de interese", explÃcanos o historiador Carlos Otero Vilariño desde o Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe da Universidade de Santiago de Compostela. Esta proposta consiste basicamente en establecer un camiño no que se van explicando, cunha axeitada sinalización, cada un dos elementos culturais do contorno. Nese sentido existen todo tipo de rutas, desde os itinerarios que só unen puntos de interese turÃstico ata as verdadeiras rutas que aproveitan o trazado de camiños históricos. "Os itinerarios culturais en si son os que se desenvolven sobre camiños históricos xa establecidos", explica Carlos Otero. "Os camiños permiten vertebrar non só fisicamente senón tamén tematicamente o contorno", completa. Nese sentido, nas ruta culturais en si, o percorrido é tan importante coma os elementos que o rodean, xa que a vÃa non se limita a unir diferentes elementos de interese, senón que recupera a propia vÃa coma un ben cultural destacado.
Valor a baixo custe
Unha das vantaxes que teñen as rutas culturais fronte a outras propostas de recuperación do patrimonio é o seu custo. "Nos camiños pódense habilitar estratexias brandas de posta en valor, fronte outras propostas máis duras que impliquen escavacións arqueolóxicas máis amplas ou a construción de elementos arquitectónicos coma museos". Nese sentido, este investigador salienta que as intervencións para desenvolver un destes proxectos son relativamente baratas. "Trátase de limpar a vÃa e os elementos etnográficos e arqueolóxicos da zona. Coma mámoas, castros ou muÃños. Esta opción permite actuar sobre un ámbito amplo do concello e vertebrar tematicamente estes elementos con pouco custe". Realmente o maior custe destas iniciativas é a sinalización do camiño. "Hai que construÃr unha narrativa que explique un pouco isto ao visitante".
Todo o mundo ten camiños
Malia ao escaso custe, o feito de que este tipo de iniciativa poidan ter menos visibilidade do que un parque novo ou o edificio dun museo, pode motivar a que os responsables polÃticos aposten menos por esta posibilidade de dinamización. "O que acontece tamén que en termos polÃticos poden parecer menos rendibles que outras opcións, pero a nivel patrimonial poden resultar moi ben", explica Otero, para quen esta "é unha estratexia moi beneficiosa de posta en valor, non a única, pero si unha proposta complementaria moi interesante". Para alén, dispón da vantaxe de que, quen mais quen menos, todo o mundo ten a man un camiño histórico que se pode aproveitar para estes mesteres. Unha vantaxe da dispersión da nosa poboación. "Practicamente cada concello debe ter un camiño que poderÃa aproveitar para a súa posta en valor", explica este investigador. "Con maior ou menor interese é un patrimonio que está en todas partes".
Aquela rede de estradas
E é que debemos pensar que no pasado o comercio que se desenvolvÃa entre as diferentes vilas e aldeas tiña itinerarios fixos, nalgúns casos de grande importancia.
"Se agora hai unha rede de estradas, no seu momento houbo unha rede de camiños", lembra Otero. "Moitos destes camiños tradicionais, sobre todos os de medio e longo percorrido, están esquecidos, aÃnda que estiveron en uso ata hai relativamente pouco. De xeito singular hai camiños que Ãan polos eixes das serras e empregábanse para cubrir grandes distancias", explica. "Estamos afeitos ás estradas que van polo fondo do val, pero estas rutas permitÃan aforrar tempo, son as zonas que menos se empozan ou nas que menos vexetación pode invadir a vÃa".
Problemas de conservación
Malia a que estes trazados estean repartidos por toda a nosa xeografÃa non sempre chegan ata nós en boas condicións. "Os camiños adoitan estar moi alterados. O peor que lle pode pasar a un destes camiños é que se deixe de empregar". Neses casos, nada estraños, pode acontecer desde que o itinerario vaia quedando cuberto polo mato ou que sexa incorporado ás propiedade privadas anexas ata que desaparece. Canda a isto, a construción de pistas e estradas, movementos de terras ou outras alteracións poden facer que sexa difÃcil delimitar un sendeiro.
O proceso da ruta
E precisamente pór os lÃmites supón o primeiro paso á hora de establecer un destes percorridos culturais. "Se falamos dun camiño histórico, o primeiro é precisar o trazado. Despois hai que facer a prospección sobre o terreo. Hai que facer tamén unha enquisa etnográfica, xa que ás veces a xente lembra por onde pasaba". A estes pasos segue a delimitación precisa e establecer a relación entre o percorrido e os elementos patrimoniais do contorno. O número trinta da revista "Traballos de ArqueoloxÃa e Patrimonio", contén un completo informe, da autorÃa de Otero, que pode servir como unha auténtica guÃa para os interesados en establecer algunha destas vÃas.
Os arrieiros
En concreto, desde o Laboratorio de Paleoambiente estiveron a traballar hai uns anos coa Fundación Ortegalia para a posta en valor da Ruta dos Arrieiros, no contorno de Ortigueira. Esta vÃa de corenta quilómetros, que servÃa para o comercio entre As Pontes de GarcÃa RodrÃguez e mais o cabo Ortegal, foi empregado durante boa parte da nosa historia por membros do oficio que lle dá nome. Pero ademais, conta no seu contorno con destacados conxuntos prehistóricos. "HabÃa alà un importante conxunto de mámoas, e pensouse que o camiño tiña relación coa localización dos túmulos e que as dúas cousas se podÃan explicar mutuamente, nunha relación tematicamente moi rica", sinala Otero.
Rutas con tradición
AÃnda que nos pode parecer que non hai moitas iniciativas deste tipo no paÃs, este investigador enumera rapidamente algúns exemplos: "Pódese falar da recuperación da VÃa Nova, na zona do Xurés. E por suposto dos Camiños de Santiago, que supoñen a ruta cultural máis importante de Galicia". Precisamente está en marcha o proxecto de delimitación e posta en valor das vÃas Xacobeas, o que nos fai agardar a consolidación de rutas deste tipo no futuro. O Camiño é posta por Carlos Otero coma un exemplo do desenvolvemento da nosa cultura con este xeito de valorización. "A cultura galega, a través do Camiño, está moi vencellada ao desenvolvemento de rutas deste tipo". Outro antigo camiño que se coñece pero que nin tivo aÃnda posta en valor é "o camiño Breeiro, ou Camiño do Viño, na zona do SuÃdo". Esta vÃa, tamén empregada polos arrieiros, está tamén vencellada a chozos de pastores e algúns megálitos. Canda a estas, nos últimos tempos chégannos novas sobre a posta en valor da VÃa Nova neste sentido ou a proposta da Ruta do Contrabando, no concello ourensán de Vilardevós, o que nos fai agardar que aos poucos vaian xurdindo novas iniciativas que nos permitan levar a cultura nas botas.
