A banda deseñada galega está en plena explosión. Cada vez soan no medio máis autores e publicacións con esta procedencia a nivel estatal, e aos poucos este sector minoritario vai conseguindo eco internacional. Boa parte da responsabilidade por esta situación recae no traballo de BD Banda e Polaqia, dous colectivos que naceron, independentemente e de xeito simultáneo, fai agora cinco anos. Xunto a eles, e tamén de forma separada, púñase en marcha o primeiro medio de comunicación especializado do sector en Galicia, o soportal Banda Deseñada dentro do portal Culturagalega.org. Aproveitando este triplo quinto aniversario, facemos un resumo da situación e das causas deste panorama.
*** Reportaxe realizado en colaboración con BD Banda***
A idea de que o cómic deu en Galicia un salto destacado nos últimos anos dista de ser unha ilusión. Os arquivos de culturagalega.org recollen máis de 50 publicacións feitas no país desde o ano 2000 entre títulos novos e as sucesivas entregas de fanzines e revistas. Por si só, o número non é pequeno, pero faise máis significativo de se comparar cunha cifra semellante de edicións en toda a década anterior. A isto súmase unha crecente presenza de autores galegos no exterior, xa que das 49 obras deste tipo que o portal recolle desde 1977, 13 publicáronse nos últimos cinco anos, ás que habería que engadir os 18 números que Fran Bueno debuxou para a serie Noble Causes de Image . "Indubidablemente deuse un salto cara a adiante, e agardo non ser demasiado optimista, pero creo que foi un avance definitivo en moitos aspectos", sinala Henrique Torreiro, organizador das veteranas Xornadas de BD de Ourense . "Que haxa un bo número de autores que, aínda que non vivan do cómic, poden traballar en labores paralelos e abordalo de xeito esporádico non era nin imaxinable fai uns anos. Empezamos a entrar na historia do cómic e acabamos de deixar a prehistoria", completa. Con esta idea coincide en boa medida Miguelanxo Prado, que cre que falar desta explosión do cómic galego "empeza a ser un tópico. Nestes momentos é algo contrastado e confirmado que estamos no mellor momento da historia desta arte, tanto a nivel cuantitativo como cualitativo. Nunca houbo en Galicia tantos autores e tan bos".
Unha ollada ao bosque
Enumerar exemplos que avalan a idea de que algo se move con forza no cómic galego empeza a ser unha tarefa difícil. Pódense listar os autores que, cada vez con máis frecuencia, afiánzanse no panorama estatal coa edición dos seus traballos, como son os casos de David Rubín, Kike Benlloch ou Alberto Vázquez. Ou aqueles que publican a nivel internacional, caso de Fran Bueno en EEUU, Carlos Portela en Francia ou Tirso Cons en Suiza. Pódese falar tamén daqueles que colaboran periodicamente con diferentes publicacións profesionais, como Víctor Rivas, Santy Gutiérrez, Alberto Guitián ou Kiko Dasilva en Mister K (este último tamén colaborador de El Jueves ) ou Norberto Fernández en Eros Comix. Ou dos que comezan a ser coñecidos mediante os seus traballos de autoedición ou polas súas colaboracións en diferentes fanzines, como Enma Ríos ou Miguel Porto. Todo isto sen contar co prestixio que manteñen firmas xa clásicas como Prado ou Das Pastoras ou, con menor proxección fóra de Galicia, Pepe Carreiro e Xaquín Marín. En xeral a cuestión é que os autores galegos conseguen cada vez unha maior repercusión que os fixo habituais en publicacións como as fenecidas Tos ou 2Veces Breve (que ata realizou un número especial sobre eles) ou a actual Humo, de Astiberri .
Mirando árbores agrupadas
Ademais do descubrimento en España desta canteira, un fenómeno que aínda está en desenvolvemento e promete continuar nos próximos anos, o cómic viviu dentro de Galicia un forte proceso de organización e fortalecemento. Neste sentido, é obrigatorio mencionar as dúas grandes iniciativas de edición non comercial que iniciaron o seu desenvolvemento no ano 2001.
Por unha banda, en maio dese ano presentábase BD Banda, unha revista promovida polo debuxante Kiko Dasilva e o libreiro Anxo Paz que enseguida conseguiu reunir en torno ao proxecto un pequeno colectivo no que participan deseñadores, animadores culturais e un xornalista. Desde aquela data, o grupo editou seis números da revista, sempre en galego, ademais do exemplar recompilatorio en castelán con ocasión do Saló do Cómic 2006, logo de gañar o premio ao mellor fanzine na edición anterior. En total foron cincuenta e catro autores, na súa maioría galegos, os que pasaron por esta publicación. A intención de avanzar cara á profesionalización do sector levou ao colectivo, a comezos de 2005, a abordar a posta en marcha dunha colección de álbums en colaboración coa editorial Faktoría K. Polo momento son xa seis títulos en galego, dos que catro están tamén dispoñibles en castelán. Entre eles Fiz nos biosbardos , do propio Dasilva, Astro, valente explorador, de Javier Olivares ou Vilaverzas de Miguel Robledo. O grupo realizou tamén diferentes exposicións e participou na organización de varias xornadas, un traballo que lle valía en outubro de 2005 o recoñecemento como mellor iniciativa do ano no campo da banda deseñada no marco das Xornadas de Ourense . Entre os proxectos inmediatos están diferentes actividades de dinamización e o reto de facer de BD Banda unha revista profesional.
Pouco tempo logo daquel parto, en agosto de 2001, aparecía o primeiro lanzamento do colectivo Polaqia, que nacía como un proxecto de autoedición promovido por un grupo de autores. Ao primeiro álbum colectivo, o mudo Mmmh!! seguiron publicacións monográficas de boa parte dos seus compoñentes. Alter Ego de Alberto Vázquez, Patricia de Jano, Esa cousiña negra que levas non peito de Kike Benlloch, Feliz aniversario, May de Álvaro López ou os tres volumes da proba de balas de Enma Ríos son só unha parte dos dezaseis títulos que xurdiron desde entón deste colectivo. O lanzamento, en 2003, da revista Barsowia, que conseguiu chegar á periodicidade cuadrimestral desde os dous números ao ano iniciais e leva xa sete entregas, sinalaba o fortalecemento do colectivo. Na actualidade, aos dez autores que se consideran propiamente membros de Polaqia , súmase unha nutrida lista de colaboradores españois, portugueses e ata franceses, unidos en boa medida por unha visión experimental e artística do cómic e a aposta pola autoedición.
A estas iniciativas de autoorganización súmase a destacada aposta que supuxo o Colectivo Chapapote, que conseguiu agrupar en contra da catástrofe do Prestige á práctica totalidade de autores galegos nunha proposta iniciada por Manel Cráneo e Kike Benlloch. Iniciativas como exposicións, performances e traballos gráficos puxeron ao sector en igualdade de condicións con outros colectivos culturais do país durante o ano 2003 e boa parte do 2004 no que a movemento social se refire. Ademais de todo o traballo de ilustración, cómic e humor gráfico que se puido ver na páxina chapapote.org, o colectivo conseguiu reunir no volume H2Oil traballos de case setenta autores do país. En parte resultado deste traballo conxunto, en xuño de 2003 producíase unha reorganización da Asociación Galega de Profesionais dá Ilustración (AGPI), cun desembarco masivo de autores de banda deseñada nas súas filas e unha completa substitución xeracional na directiva, presidida desde entón por Manel Cráneo. Pendente aínda de consolidar o seu traballo, este organismo desenvolve desde entón diferentes iniciativas de promoción de autores, asesoramento legal e interlocución coas institucións no intento de conseguir a normalización profesional deste colectivo.
Outras árbores na foresta
Un proxecto que marcou de forma decisiva o devir do cómic galego nos últimos anos foi a revista infantil Golfiño, especialmente na súa segunda época. Logo dun primeiro intento ao abrigo de Edicións Xerais, esta cabeceira comezouse a editar en 2002 como un suplemento do xornal La Voz de Galicia dedicado exclusivamente ao cómic para os máis pequenos. Cunhas tiradas récord (máis de 25.000 exemplares cada semana) a revista conseguiu por primeira vez introducir nos fogares galegos o traballo de creadores descoñecidos para o grande público e deu unha primeira oportunidade profesional para un bo número de autores. Baixo a dirección artística de Fausto Isorna (un histórico do cómic dos 80 aínda en activo) pasaron por esta publicación nomes como David Rubín, Kiko Dasilva, Kike Benlloch, Víctor Rivas, Andrés Meixide ou Norberto Fernández entre outros moitos. A decisión do xornal de eliminar este suplemento logo de case dous anos de actividade derrubou o que prometía ser un puntal destacado na profesionalización do sector.
Xunto a estas iniciativas, non se pode esquecer a continuidade de diferentes propostas no campo dos fanzines e da autoedición, como Comikaze, o grupo de autores O mono listo, o traballo de Gochi coa serie Cerditos de Guinea, o veterano Javi Prieto con Hotel Diablos, as numerosas propostas de Mariano Casas ou o grupo vigués Valhala Cómics e a súa Ceremonias. No campo das editoras tradicionais que apostan polo cómic, é inevitable mencionar o exemplo de Toxosoutos . Centrada en gran medida no traballo de Pepe Carreiro e especialmente na súa colección Os Barbanzóns , esta firma editou desde 2002 cinco títulos con grandes tiradas e ameaza con continuar. Ao seu lado, xurdiron apostas puntuais desde firmas como Xerais, que lanzou dous álbums no mesmo período, ou iniciativas máis ou menos singulares desde institucións e colectivos, como Maiópolis de Dasilva, editado por Comisións Obreiras ou a serie Aventura no Camiño de Santiago de Primitivo Marcos, publicada pola Deputación de Lugo. Neste sentido, destaca o Concello de Ribeira , patrocinador da serie As aventuras de Carraxe Sieiro, de Gochi , que verá en breve o seu segundo número.
Troncos virtuais
Sen dúbida, o desenvolvemento de Internet foi un factor importante tanto na difusión do traballo dos autores galegos como no éxito dos seus esforzos por coordinarse. Neste campo, o puntal informativo está sendo o soportal Banda Deseñada, integrado no portal de información Culturagalega.org. Xurdido como parte do proxecto de divulgación cultural na rede do Consello dá Cultura Galega, este portal iniciou o seu andadura xa en febreiro de 2001. Centrado durante os dous primeiros anos da súa existencia en recompilar e poñer na rede publicacións e galerías de autores do país, a partir de 2003, considerando que a maior parte deste traballo de carácter histórico estaba xa realizado, o espazo reorientouse cara á actualidade informativa do sector autonómico. Na actualidade pódense atopar neste web preto de 300 noticias, case 100 reportaxes, ao redor de 80 fichas de autores e persoas relacionadas co sector, máis de 130 fichas de publicacións e de 120 cómics en liña , documentos para descargar (incluíndo fanzines completos e textos sobre a novena arte), fondos de escritorio e, desde 2005, columnas de opinión dedicadas á novena arte en xeral.
De xeito paralelo, e relacionado coa autoorganización dos autores, xurdiu no último lustro un número crecente de páxinas persoais dedicadas á banda deseñada, tanto a nivel individual como de grupos que apostan pola rede para dar a coñecer as súas creacións. Seguindo as tendencias xerais de Internet, desde finais de 2004 fóronse multiplicando os blogs, unha modalidade á que, ademais de autores, incorpóranse librerías e ata afeccionados que envorcan neste formato as súas opinións no que pode ser un xerme da crítica en Galicia. Exemplos neste sentido son os de Miguel Porto, Víctor Rivas, Xastriño ou o Estudo Baobab. Outra cara da organización a través da rede foron as listas de correo dedicadas ao medio. Entre elas destaca O Noveno, promovida por Miguel Porto, que consegue agrupar unha boa parte dos autores de viñetas activos en Galicia.
Percibir o momento
Dentro da súa visión deste fenómeno como algo que tende a estabilizarse, Miguelanxo Prado destaca a variedade dentro do movemento actual, que non se restrinxe a un único estilo nin a unha xeración de autores. "Somos tres xeracións polo menos de xente facendo cómic, e o curioso é que estamos perfectamente integrados. Con diferenza formamos a aposta máis variada, máis sólida e con máis proxección de todas as que se poden dar no Estado". Desde o colectivo Polaqia, Kike Benlloch cualifica a actual situación "como un oasis despois do deserto", e recoñece que "temos multitude de autores de calidade, varios festivais que funcionan, equipos de traballo activos, librarías especializadas, concursos, un medio de comunicación, xermolos de editoras e, globalmente, un maior respecto e recoñecemento para o medio, que non é pouco", pero advirte que "talvez non sexa suficiente para un futuro pleno, se somos ambiciosos".
O contexto: Ano 2000
É difícil falar de casualidade á hora de buscarlle causas á evolución do medio en Galicia. Algún fermento tiña que estar no ambiente empuxando por cristalizar. No ano 2000 o panorama estaba lonxe de atoparse no seu peor momento. As Xornadas de Ourense, xa consolidadas, compartían espazo cuns novos encontros de Cangas e a firme promesa que era o festival Viñetas desde ou Atlántico, nacido en 1998. Xunto a outros certames, o concurso anual que convocaba a Xunta (no que se integrou o certame ourensán previo) mostraba a existencia dunha prometedora canteira e dáballe unha oportunidade anual de publicación. O movemento fanzineiro, en proceso de redefinición cara a cotas de maior calidade, contaba numerosos exemplos con títulos como Sen fe, Ovo, Contubernio, Chámalle X, Comikaze, ou Pilas, condones y cintas virgenes. Estaba no aire aínda a posible continuidade de Elipse, unha revista publicada pola Xunta coa dirección de Miguelanxo Prado que prometía converterse nunha canle profesional e estable de expresión para o medio, pero que finalmente só viu un número. Ao tempo, apostas editoriais cara ao medio como o álbum Cita na habana de Fran Jaraba no ano 2000 e unha modesta publicación de 16 páxinas entón mensual chamada Golfiño facían entrever a mínima posibilidade dunha profesionalización no medio.
Raíces e nutrientes
Ademais dese fermento ambiental, o fenómeno de consolidación da banda deseñada galega afunde as súas raíces en experiencias previas. Henrique Torreiro destaca que "non é un cambio só do último lustro, todo vén desde máis atrás". Con el coincide Prado ao apuntar que "había un caldo de cultivo. Creo que se debería falar polo menos dun período de dez anos, con iniciativas como Frente Comixario e as Xornadas de Ourense". As dúas iniciativas, que iniciaron o seu camiño de xeito conxunto nos primeiros anos noventa e das que só as Xornadas sobreviven, móstranse como un referente para moitos dos autores actuais. "Antes de Fronte Comixario houbo bastantes fanzines e grupos que fixeron cousas, pero non conseguiron esa transcendencia, por moito que nos poida amolar. Eles foron os primeiros que realmente deron unha imaxe de colectivo máis ou menos sólido, e dinamizaron moitísimo aquel panorama" recoñece Prado. Tamén coincide con esta idea Kiko Dasilva, director de BD Banda e da colección homónima de álbums. "O xermolo foi a Frente, serviu de exemplo para outras iniciativas. Cando falamos de montar unha publicación para os debuxantes galegos, Cano (o outro promotor inicial de BD Banda) falou inmediatamente de recuperar aquel sentido de grupo".
Factores máis recentes
As persoas do medio consultadas coinciden en afirmar a importancia de iniciativas máis ou menos recentes no desenvolvemento do sector. "Fóronse superpondo fenómenos. Golfiño, que lle deu saída a moita xente, ou Viñetas desde ou Atlántico, que permite ver obras e autores de nivel internacional, axudaron moito a dinamizar", sinala Prado. Tamén Dasilva destaca a importancia deste salón. "Viñetas fixo que houbese un punto onde ademais de reunir todos os anos aos debuxantes, podíase coñecer a globalidade do mundo do cómic e contactar cos editores. Despois, creo que os concursos foron moi importantes e permitiron que xurdisen tantos debuxantes sen que houbese unha industria propia". "Conxugáronse moitas cousas, o traballo de diferentes colectivos e institucións en concursos, salóns, publicación de revistas.... O maior contacto entre os afeccionados, a aposta de varias revistas semanais por autores galegos...", enumera Torreiro. Pola súa banda, desde os colectivos de edición actuais deféndese a importancia que o propio esforzo dos autores tivo no proceso. Dasilva destaca o feito de que "os cambios están provocados polos propios autores ou por xente do medio". Pola súa banda, desde Polaqia, Benlloch afirma que "esta evolución débese a que existe unha ampla canteira de talentos dispostos a facelo todo. Exclusivamente. Non lle debemos nada a ninguén, iso téñoo moi claro. O que gañemos será con sangue, suor e bágoas propias, non nos deron nada feito. Tivemos que construír a partir da nada e fixémolo ben ata agora".
Ocos nos troncos
A pesar do crecemento, no sector teñen claro que non está todo feito aínda e que queda un longo camiño por percorrer, no que a creación dunha industria e a exportación de obras teñen un papel fundamental. "Polo momento non se pode falar de industria. Aínda non houbo ningunha editorial desvinculada do medio que apostase forte polo cómic, e iso é preocupante. Esperamos que haxa competencia en breve porque ese será o único modo de que se cree unha industria, que deberá ter miras de exportación", sinala Dasilva. O tamaño do mercado e a necesidade de coeditar "ou editar en varias linguas" é tamén un dos problemas "tradicionais" que apunta Torreiro, que engade ademais "a cuestión da consideración social da novena arte. Aínda que se avanzou bastante neste terreo, o cómic continúa a ser o irmán pobre da cultura impresa". Pola súa banda, Benlloch reclama tamén unha maior cooperación no sector e apunta unha longa lista de problemas que afectan á práctica totalidade dos seus actores. "Desdén por parte da cultura oficial, insuficiente apoio das institucións, ausencia de mecenado, ignorancia absoluta por parte das editoras galegas xa establecidas, dificultade para ofrecer un material que chegue a unha audiencia ampla...".
Mirar o futuro
As perspectivas son boas entón, pero non faltan as reservas. Á hora de prever como van evolucionar as cousas, Prado teno claro. "Hai dúas posibilidades. A que ten máis papeletas é a consabida emigración intelectual, que tampouco hai que dramatizar. A estas alturas, a necesidade de ir fisicamente ao exterior para traballar neste campo non é perentoria", apunta. "O que si resultaría dramático sería non facer o posible para que se dea a segunda opción, que é a que a min me gustaría: Que fósemos capaces como país de desenvolver un mercado, por exiguo que fose. Os soados dous mil exemplares non estarían mal para os nosos autores. Diso non vive ninguén, pero tampouco se vive de facer unha edición en España ou en Italia. O normal sería facer unha primeira edición en galego e despois as que se fosen conseguindo fóra", completa. Cunha confianza no futuro moderada, apunta que "é esperanzadora a aposta de Faktoría K, a ver se cristaliza e despois algunha outra editora se suma ao carro, creo que con dous xa poderiamos ser optimistas". En boa medida coincide con el Henrique Torreiro: "Que haxa en marcha continuamente unha serie de proxectos serios nos que están metidos creadores galegos de BD permite facer moi bos augurios", apunta. "Algúns verán a luz e outros non, pero o máis importante é que non decaia a velocidade que se lle chegou a imprimir ao movemento, despois unhas cousas tirarán das outras", completa. "A nivel persoal estou contento con como pinta o 2006, e vexo a Polaqia mellor que nunca", sinala Benlloch. "Penso que os autores galegos imos seguir conseguindo recoñecemento fóra de Galicia e boa resposta editorial, tanto en España como en Europa ou ata máis lonxe". Pola súa banda, Dasilva resume en boa medida a visión xeral nun optimismo con reservas. "É importante ter as cousas claras e non intentar facelas máis rápido de como van ir. A cousa está ben a condición de que vaia a maiores ". Polo momento crecemento continúa.
*** Reportaxe realizado en colaboración con BD Banda***
A idea de que o cómic deu en Galicia un salto destacado nos últimos anos dista de ser unha ilusión. Os arquivos de culturagalega.org recollen máis de 50 publicacións feitas no país desde o ano 2000 entre títulos novos e as sucesivas entregas de fanzines e revistas. Por si só, o número non é pequeno, pero faise máis significativo de se comparar cunha cifra semellante de edicións en toda a década anterior. A isto súmase unha crecente presenza de autores galegos no exterior, xa que das 49 obras deste tipo que o portal recolle desde 1977, 13 publicáronse nos últimos cinco anos, ás que habería que engadir os 18 números que Fran Bueno debuxou para a serie Noble Causes de Image . "Indubidablemente deuse un salto cara a adiante, e agardo non ser demasiado optimista, pero creo que foi un avance definitivo en moitos aspectos", sinala Henrique Torreiro, organizador das veteranas Xornadas de BD de Ourense . "Que haxa un bo número de autores que, aínda que non vivan do cómic, poden traballar en labores paralelos e abordalo de xeito esporádico non era nin imaxinable fai uns anos. Empezamos a entrar na historia do cómic e acabamos de deixar a prehistoria", completa. Con esta idea coincide en boa medida Miguelanxo Prado, que cre que falar desta explosión do cómic galego "empeza a ser un tópico. Nestes momentos é algo contrastado e confirmado que estamos no mellor momento da historia desta arte, tanto a nivel cuantitativo como cualitativo. Nunca houbo en Galicia tantos autores e tan bos".
Unha ollada ao bosque
Enumerar exemplos que avalan a idea de que algo se move con forza no cómic galego empeza a ser unha tarefa difícil. Pódense listar os autores que, cada vez con máis frecuencia, afiánzanse no panorama estatal coa edición dos seus traballos, como son os casos de David Rubín, Kike Benlloch ou Alberto Vázquez. Ou aqueles que publican a nivel internacional, caso de Fran Bueno en EEUU, Carlos Portela en Francia ou Tirso Cons en Suiza. Pódese falar tamén daqueles que colaboran periodicamente con diferentes publicacións profesionais, como Víctor Rivas, Santy Gutiérrez, Alberto Guitián ou Kiko Dasilva en Mister K (este último tamén colaborador de El Jueves ) ou Norberto Fernández en Eros Comix. Ou dos que comezan a ser coñecidos mediante os seus traballos de autoedición ou polas súas colaboracións en diferentes fanzines, como Enma Ríos ou Miguel Porto. Todo isto sen contar co prestixio que manteñen firmas xa clásicas como Prado ou Das Pastoras ou, con menor proxección fóra de Galicia, Pepe Carreiro e Xaquín Marín. En xeral a cuestión é que os autores galegos conseguen cada vez unha maior repercusión que os fixo habituais en publicacións como as fenecidas Tos ou 2Veces Breve (que ata realizou un número especial sobre eles) ou a actual Humo, de Astiberri .
Mirando árbores agrupadas
Ademais do descubrimento en España desta canteira, un fenómeno que aínda está en desenvolvemento e promete continuar nos próximos anos, o cómic viviu dentro de Galicia un forte proceso de organización e fortalecemento. Neste sentido, é obrigatorio mencionar as dúas grandes iniciativas de edición non comercial que iniciaron o seu desenvolvemento no ano 2001.
Por unha banda, en maio dese ano presentábase BD Banda, unha revista promovida polo debuxante Kiko Dasilva e o libreiro Anxo Paz que enseguida conseguiu reunir en torno ao proxecto un pequeno colectivo no que participan deseñadores, animadores culturais e un xornalista. Desde aquela data, o grupo editou seis números da revista, sempre en galego, ademais do exemplar recompilatorio en castelán con ocasión do Saló do Cómic 2006, logo de gañar o premio ao mellor fanzine na edición anterior. En total foron cincuenta e catro autores, na súa maioría galegos, os que pasaron por esta publicación. A intención de avanzar cara á profesionalización do sector levou ao colectivo, a comezos de 2005, a abordar a posta en marcha dunha colección de álbums en colaboración coa editorial Faktoría K. Polo momento son xa seis títulos en galego, dos que catro están tamén dispoñibles en castelán. Entre eles Fiz nos biosbardos , do propio Dasilva, Astro, valente explorador, de Javier Olivares ou Vilaverzas de Miguel Robledo. O grupo realizou tamén diferentes exposicións e participou na organización de varias xornadas, un traballo que lle valía en outubro de 2005 o recoñecemento como mellor iniciativa do ano no campo da banda deseñada no marco das Xornadas de Ourense . Entre os proxectos inmediatos están diferentes actividades de dinamización e o reto de facer de BD Banda unha revista profesional.
Pouco tempo logo daquel parto, en agosto de 2001, aparecía o primeiro lanzamento do colectivo Polaqia, que nacía como un proxecto de autoedición promovido por un grupo de autores. Ao primeiro álbum colectivo, o mudo Mmmh!! seguiron publicacións monográficas de boa parte dos seus compoñentes. Alter Ego de Alberto Vázquez, Patricia de Jano, Esa cousiña negra que levas non peito de Kike Benlloch, Feliz aniversario, May de Álvaro López ou os tres volumes da proba de balas de Enma Ríos son só unha parte dos dezaseis títulos que xurdiron desde entón deste colectivo. O lanzamento, en 2003, da revista Barsowia, que conseguiu chegar á periodicidade cuadrimestral desde os dous números ao ano iniciais e leva xa sete entregas, sinalaba o fortalecemento do colectivo. Na actualidade, aos dez autores que se consideran propiamente membros de Polaqia , súmase unha nutrida lista de colaboradores españois, portugueses e ata franceses, unidos en boa medida por unha visión experimental e artística do cómic e a aposta pola autoedición.
A estas iniciativas de autoorganización súmase a destacada aposta que supuxo o Colectivo Chapapote, que conseguiu agrupar en contra da catástrofe do Prestige á práctica totalidade de autores galegos nunha proposta iniciada por Manel Cráneo e Kike Benlloch. Iniciativas como exposicións, performances e traballos gráficos puxeron ao sector en igualdade de condicións con outros colectivos culturais do país durante o ano 2003 e boa parte do 2004 no que a movemento social se refire. Ademais de todo o traballo de ilustración, cómic e humor gráfico que se puido ver na páxina chapapote.org, o colectivo conseguiu reunir no volume H2Oil traballos de case setenta autores do país. En parte resultado deste traballo conxunto, en xuño de 2003 producíase unha reorganización da Asociación Galega de Profesionais dá Ilustración (AGPI), cun desembarco masivo de autores de banda deseñada nas súas filas e unha completa substitución xeracional na directiva, presidida desde entón por Manel Cráneo. Pendente aínda de consolidar o seu traballo, este organismo desenvolve desde entón diferentes iniciativas de promoción de autores, asesoramento legal e interlocución coas institucións no intento de conseguir a normalización profesional deste colectivo.
Outras árbores na foresta
Un proxecto que marcou de forma decisiva o devir do cómic galego nos últimos anos foi a revista infantil Golfiño, especialmente na súa segunda época. Logo dun primeiro intento ao abrigo de Edicións Xerais, esta cabeceira comezouse a editar en 2002 como un suplemento do xornal La Voz de Galicia dedicado exclusivamente ao cómic para os máis pequenos. Cunhas tiradas récord (máis de 25.000 exemplares cada semana) a revista conseguiu por primeira vez introducir nos fogares galegos o traballo de creadores descoñecidos para o grande público e deu unha primeira oportunidade profesional para un bo número de autores. Baixo a dirección artística de Fausto Isorna (un histórico do cómic dos 80 aínda en activo) pasaron por esta publicación nomes como David Rubín, Kiko Dasilva, Kike Benlloch, Víctor Rivas, Andrés Meixide ou Norberto Fernández entre outros moitos. A decisión do xornal de eliminar este suplemento logo de case dous anos de actividade derrubou o que prometía ser un puntal destacado na profesionalización do sector.
Xunto a estas iniciativas, non se pode esquecer a continuidade de diferentes propostas no campo dos fanzines e da autoedición, como Comikaze, o grupo de autores O mono listo, o traballo de Gochi coa serie Cerditos de Guinea, o veterano Javi Prieto con Hotel Diablos, as numerosas propostas de Mariano Casas ou o grupo vigués Valhala Cómics e a súa Ceremonias. No campo das editoras tradicionais que apostan polo cómic, é inevitable mencionar o exemplo de Toxosoutos . Centrada en gran medida no traballo de Pepe Carreiro e especialmente na súa colección Os Barbanzóns , esta firma editou desde 2002 cinco títulos con grandes tiradas e ameaza con continuar. Ao seu lado, xurdiron apostas puntuais desde firmas como Xerais, que lanzou dous álbums no mesmo período, ou iniciativas máis ou menos singulares desde institucións e colectivos, como Maiópolis de Dasilva, editado por Comisións Obreiras ou a serie Aventura no Camiño de Santiago de Primitivo Marcos, publicada pola Deputación de Lugo. Neste sentido, destaca o Concello de Ribeira , patrocinador da serie As aventuras de Carraxe Sieiro, de Gochi , que verá en breve o seu segundo número.
Troncos virtuais
Sen dúbida, o desenvolvemento de Internet foi un factor importante tanto na difusión do traballo dos autores galegos como no éxito dos seus esforzos por coordinarse. Neste campo, o puntal informativo está sendo o soportal Banda Deseñada, integrado no portal de información Culturagalega.org. Xurdido como parte do proxecto de divulgación cultural na rede do Consello dá Cultura Galega, este portal iniciou o seu andadura xa en febreiro de 2001. Centrado durante os dous primeiros anos da súa existencia en recompilar e poñer na rede publicacións e galerías de autores do país, a partir de 2003, considerando que a maior parte deste traballo de carácter histórico estaba xa realizado, o espazo reorientouse cara á actualidade informativa do sector autonómico. Na actualidade pódense atopar neste web preto de 300 noticias, case 100 reportaxes, ao redor de 80 fichas de autores e persoas relacionadas co sector, máis de 130 fichas de publicacións e de 120 cómics en liña , documentos para descargar (incluíndo fanzines completos e textos sobre a novena arte), fondos de escritorio e, desde 2005, columnas de opinión dedicadas á novena arte en xeral.
De xeito paralelo, e relacionado coa autoorganización dos autores, xurdiu no último lustro un número crecente de páxinas persoais dedicadas á banda deseñada, tanto a nivel individual como de grupos que apostan pola rede para dar a coñecer as súas creacións. Seguindo as tendencias xerais de Internet, desde finais de 2004 fóronse multiplicando os blogs, unha modalidade á que, ademais de autores, incorpóranse librerías e ata afeccionados que envorcan neste formato as súas opinións no que pode ser un xerme da crítica en Galicia. Exemplos neste sentido son os de Miguel Porto, Víctor Rivas, Xastriño ou o Estudo Baobab. Outra cara da organización a través da rede foron as listas de correo dedicadas ao medio. Entre elas destaca O Noveno, promovida por Miguel Porto, que consegue agrupar unha boa parte dos autores de viñetas activos en Galicia.
Percibir o momento
Dentro da súa visión deste fenómeno como algo que tende a estabilizarse, Miguelanxo Prado destaca a variedade dentro do movemento actual, que non se restrinxe a un único estilo nin a unha xeración de autores. "Somos tres xeracións polo menos de xente facendo cómic, e o curioso é que estamos perfectamente integrados. Con diferenza formamos a aposta máis variada, máis sólida e con máis proxección de todas as que se poden dar no Estado". Desde o colectivo Polaqia, Kike Benlloch cualifica a actual situación "como un oasis despois do deserto", e recoñece que "temos multitude de autores de calidade, varios festivais que funcionan, equipos de traballo activos, librarías especializadas, concursos, un medio de comunicación, xermolos de editoras e, globalmente, un maior respecto e recoñecemento para o medio, que non é pouco", pero advirte que "talvez non sexa suficiente para un futuro pleno, se somos ambiciosos".
O contexto: Ano 2000
É difícil falar de casualidade á hora de buscarlle causas á evolución do medio en Galicia. Algún fermento tiña que estar no ambiente empuxando por cristalizar. No ano 2000 o panorama estaba lonxe de atoparse no seu peor momento. As Xornadas de Ourense, xa consolidadas, compartían espazo cuns novos encontros de Cangas e a firme promesa que era o festival Viñetas desde ou Atlántico, nacido en 1998. Xunto a outros certames, o concurso anual que convocaba a Xunta (no que se integrou o certame ourensán previo) mostraba a existencia dunha prometedora canteira e dáballe unha oportunidade anual de publicación. O movemento fanzineiro, en proceso de redefinición cara a cotas de maior calidade, contaba numerosos exemplos con títulos como Sen fe, Ovo, Contubernio, Chámalle X, Comikaze, ou Pilas, condones y cintas virgenes. Estaba no aire aínda a posible continuidade de Elipse, unha revista publicada pola Xunta coa dirección de Miguelanxo Prado que prometía converterse nunha canle profesional e estable de expresión para o medio, pero que finalmente só viu un número. Ao tempo, apostas editoriais cara ao medio como o álbum Cita na habana de Fran Jaraba no ano 2000 e unha modesta publicación de 16 páxinas entón mensual chamada Golfiño facían entrever a mínima posibilidade dunha profesionalización no medio.
Raíces e nutrientes
Ademais dese fermento ambiental, o fenómeno de consolidación da banda deseñada galega afunde as súas raíces en experiencias previas. Henrique Torreiro destaca que "non é un cambio só do último lustro, todo vén desde máis atrás". Con el coincide Prado ao apuntar que "había un caldo de cultivo. Creo que se debería falar polo menos dun período de dez anos, con iniciativas como Frente Comixario e as Xornadas de Ourense". As dúas iniciativas, que iniciaron o seu camiño de xeito conxunto nos primeiros anos noventa e das que só as Xornadas sobreviven, móstranse como un referente para moitos dos autores actuais. "Antes de Fronte Comixario houbo bastantes fanzines e grupos que fixeron cousas, pero non conseguiron esa transcendencia, por moito que nos poida amolar. Eles foron os primeiros que realmente deron unha imaxe de colectivo máis ou menos sólido, e dinamizaron moitísimo aquel panorama" recoñece Prado. Tamén coincide con esta idea Kiko Dasilva, director de BD Banda e da colección homónima de álbums. "O xermolo foi a Frente, serviu de exemplo para outras iniciativas. Cando falamos de montar unha publicación para os debuxantes galegos, Cano (o outro promotor inicial de BD Banda) falou inmediatamente de recuperar aquel sentido de grupo".
Factores máis recentes
As persoas do medio consultadas coinciden en afirmar a importancia de iniciativas máis ou menos recentes no desenvolvemento do sector. "Fóronse superpondo fenómenos. Golfiño, que lle deu saída a moita xente, ou Viñetas desde ou Atlántico, que permite ver obras e autores de nivel internacional, axudaron moito a dinamizar", sinala Prado. Tamén Dasilva destaca a importancia deste salón. "Viñetas fixo que houbese un punto onde ademais de reunir todos os anos aos debuxantes, podíase coñecer a globalidade do mundo do cómic e contactar cos editores. Despois, creo que os concursos foron moi importantes e permitiron que xurdisen tantos debuxantes sen que houbese unha industria propia". "Conxugáronse moitas cousas, o traballo de diferentes colectivos e institucións en concursos, salóns, publicación de revistas.... O maior contacto entre os afeccionados, a aposta de varias revistas semanais por autores galegos...", enumera Torreiro. Pola súa banda, desde os colectivos de edición actuais deféndese a importancia que o propio esforzo dos autores tivo no proceso. Dasilva destaca o feito de que "os cambios están provocados polos propios autores ou por xente do medio". Pola súa banda, desde Polaqia, Benlloch afirma que "esta evolución débese a que existe unha ampla canteira de talentos dispostos a facelo todo. Exclusivamente. Non lle debemos nada a ninguén, iso téñoo moi claro. O que gañemos será con sangue, suor e bágoas propias, non nos deron nada feito. Tivemos que construír a partir da nada e fixémolo ben ata agora".
Ocos nos troncos
A pesar do crecemento, no sector teñen claro que non está todo feito aínda e que queda un longo camiño por percorrer, no que a creación dunha industria e a exportación de obras teñen un papel fundamental. "Polo momento non se pode falar de industria. Aínda non houbo ningunha editorial desvinculada do medio que apostase forte polo cómic, e iso é preocupante. Esperamos que haxa competencia en breve porque ese será o único modo de que se cree unha industria, que deberá ter miras de exportación", sinala Dasilva. O tamaño do mercado e a necesidade de coeditar "ou editar en varias linguas" é tamén un dos problemas "tradicionais" que apunta Torreiro, que engade ademais "a cuestión da consideración social da novena arte. Aínda que se avanzou bastante neste terreo, o cómic continúa a ser o irmán pobre da cultura impresa". Pola súa banda, Benlloch reclama tamén unha maior cooperación no sector e apunta unha longa lista de problemas que afectan á práctica totalidade dos seus actores. "Desdén por parte da cultura oficial, insuficiente apoio das institucións, ausencia de mecenado, ignorancia absoluta por parte das editoras galegas xa establecidas, dificultade para ofrecer un material que chegue a unha audiencia ampla...".
Mirar o futuro
As perspectivas son boas entón, pero non faltan as reservas. Á hora de prever como van evolucionar as cousas, Prado teno claro. "Hai dúas posibilidades. A que ten máis papeletas é a consabida emigración intelectual, que tampouco hai que dramatizar. A estas alturas, a necesidade de ir fisicamente ao exterior para traballar neste campo non é perentoria", apunta. "O que si resultaría dramático sería non facer o posible para que se dea a segunda opción, que é a que a min me gustaría: Que fósemos capaces como país de desenvolver un mercado, por exiguo que fose. Os soados dous mil exemplares non estarían mal para os nosos autores. Diso non vive ninguén, pero tampouco se vive de facer unha edición en España ou en Italia. O normal sería facer unha primeira edición en galego e despois as que se fosen conseguindo fóra", completa. Cunha confianza no futuro moderada, apunta que "é esperanzadora a aposta de Faktoría K, a ver se cristaliza e despois algunha outra editora se suma ao carro, creo que con dous xa poderiamos ser optimistas". En boa medida coincide con el Henrique Torreiro: "Que haxa en marcha continuamente unha serie de proxectos serios nos que están metidos creadores galegos de BD permite facer moi bos augurios", apunta. "Algúns verán a luz e outros non, pero o máis importante é que non decaia a velocidade que se lle chegou a imprimir ao movemento, despois unhas cousas tirarán das outras", completa. "A nivel persoal estou contento con como pinta o 2006, e vexo a Polaqia mellor que nunca", sinala Benlloch. "Penso que os autores galegos imos seguir conseguindo recoñecemento fóra de Galicia e boa resposta editorial, tanto en España como en Europa ou ata máis lonxe". Pola súa banda, Dasilva resume en boa medida a visión xeral nun optimismo con reservas. "É importante ter as cousas claras e non intentar facelas máis rápido de como van ir. A cousa está ben a condición de que vaia a maiores ". Polo momento crecemento continúa.