"O papel da sociedade na gobernanza do patrimonio é pura maquillaxe"

Rebeca Blanco-Rotea, coordinadora da Sección de Patrimonio do Consello da Cultura Galega, atópase entre esperanzada e aliviada. O venres pasado a institución presentou a Guía práctica do Foro Patrimonio e Sociedade, un documento de referencia que conclúe un longo proceso de xuntanzas e reflexións de 35 axentes do sector e que senta as bases do que espera ser un "plan básico do patrimonio cultural de Galicia" e insiste na participación da sociedade civil na gobernanza dun sector estratéxico para a identidade e o futuro. Nesta entrevista, Blanco-Rotea explica como foi o proceso de traballo.

Como xorde a idea deste foro?
Foron varias cousas. A partir do 2015 mudamos o formato das actividades que faciamos na Sección de Patrimonio do CCG cara formatos máis de debate. Restamos tempo aos convidados para darllo aos asistentes. E con estes cambios comezou a aumentar a asistencia de xente da Administración e das asociacións. Decatámonos que non había un espazo de encontro. E, por outra banda, desde o 2016 temos en Galicia unha nova Lei do Patrimonio Cultural, á que se lle fixeron moitísimas alegacións que non foron tidas en conta e que, unha vez aprobada, foi modificada por moitas outras leis posteriores sobre urbanismo ou explotación forestal. Xa na redacción orixinal desa lei deixábanse as cousas claras: no preámbulo escribírase que por riba dos valores patrimoniais estaban os económicos. E como terceiro factor, no 2017 asinamos un convenio entre a Consellería de Cultura e o CCG para facer unha diagnose da cultura para o plan estratéxico 2020. Déronnos un mes de prazo para remitilo. Era imposible que nun mes se puidera facer unha avaliación do estado do patrimonio en Galicia, así que nos dixemos que había que facer algo. Queriamos poñer sobre a mesa algo tan básico coma os vimbios dunha estratexia do patrimonio cultural para Galicia.

Ti tes unha dilatada traxectoria como investigadora. Notaches unha evolución da sociedade galega na súa relación co patrimonio cultural e nas demandas de maior participación?
Eu creo que estas demandas xa estaban, pero ao mellor mudaron un pouco as temáticas e puxéronse acentos noutros aspectos. A sociedade galega ten unha tradición de asociacionismo que vén de lonxe, non é pasiva ante o patrimonio cultural, pero non tiña un interlocutor. Nunha xuntanza que tivemos hai uns anos no CCG con representantes dunha manchea de asociacións, estas queixábanse de que carecían de interlocutor na administración, e que cada vez que expuñan unha problemática, ou non lles contestaban, ou empregaban unha actitude paternalista. Houbo un proceso de empoderamento desa sociedade civil e buscaron unha estrutura como a Rede Galega do Patrimonio para canalizar as súas demandas. A partir dun determinado momento, ademais, tamén comezan a se dirixir á Valedora do Pobo, que chega a modificar a actitude da institución cara o patrimonio. E piden ao CCG que sexa interlocutor para mediar entre eles e as administracións.

Agora, por exemplo, hai unha actitude distinta á dos anos 90 con respecto aos eólicos. Aquelo que nos contaron no seu momento sobre estes parques vemos que non é así. A postura é máis proactiva. E logo hai outro tema moi importante. Desde o 2014 o Consello de Europa fomenta que se desenvolvan accións de gobernanza participativa en materia de patrimonio. Pero ata agora a participación das asociacións nesa gobernanza é mínima, puramente de maquillaxe. Na Xunta derívanse as responsabilidades de participación civil aos concellos, pero iso non significa contar con gobernanza participativa.

Pero este foro tampouco segue un formato convencional. En que vos baseastes para crear esta estrutura?
O Foro non é exactamente un foro, e a Guía non é exactamente unha guía (ri). Pero foi un deseño realizado desde dentro da Sección de Patrimonio, que nos levou cinco xuntanzas para decidir a súa estrutura e participantes. Xunto con Xurxo Ayán e Sonia García eu fixera unha análise benchmarking (un proceso polo cal se estudan os procesos de traballo de institucións e empresas de referencia) para a Cátedra Unesco de Patrimonio, no que analizamos todas as iniciativas deste tipo a nivel mundial, tanto en Europa como en América do sur. E para min foi moi interesante como se desenvolveu a Lei da Paisaxe no País Vasco, porque empregou unha estrutura que nos resultou moi inspiradora para a nosa, así como a miña experiencia de traballo no Instituto de Ciencias do Patrimonio, que é un organismo de investigación moi baseado na toma de decisións de maneira democrática, cooperativa e por consenso.

O propio foro lembra el mesmo a un experimento sobre gobernanza participativa.
E que é un experimento, penso que exportable a outras iniciativas que se queiran ter en España. Unha cousa que comentaba a profesora Olalla Fontal é que cando desenvolveron o Plan Nacional de Educación Patrimonial mantiveron catro xuntanzas con dez ou doce membros. No noso caso, estamos falando de trinta e cinco persoas que participamos no foro, cun longo traballo de deseño previo de ano e medio. Non foi doado porque na Sección de Patrimonio estaban representadas persoas moi distintas, de xeracións diferentes e intereses variados. Pero si houbo a vontade de facer algo moi inclusivo, multivocal e aberto, e deixáronse orientar por aquelas persoas que xa tiveramos certa experiencia en dinámicas deste tipo. A parte de Antropoloxía da sección achegou bastante neste sentido.

Neste tipo de foros pode darse unha tensión entre os principios teóricos e as súas aplicacións prácticas. Como coordinadora, onde tes que buscar o equilibrio entre esas partes?
Aí tamén está parte do innovador deste foro. En certo xeito, foi un proceso que se foi construíndo a si mesmo. Nós nun principio definimos o marco teórico e a metodoloxía básica, cunhas liñas, obxectivos e preguntas de partida. E a partir de aí, deixamos que cada mesa seguira o seu camiño. Cada mesa tiña unha coordinación dobre e paritaria, con responsables de perfís diferentes. Cada unha traballou de xeito independente aínda que iso xerara problemas. O seguinte paso decidíase en función dos resultados do anterior. Nós puxemos unha serie de tarefas e puxemos sobre a mesa tres preguntas. En función das respostas, deseñabamos a seguinte tarefa, e así sucesivamente. A estrutura e os contidos do resultado final, esta guía práctica, decidiuse cando xa tiñamos practicamente todo o traballo feito e os resultados das tres mesas. Non era doado de explicar, porque estamos acostumados a outras dinámicas. Os participantes preguntaban se había que facer un libro branco, dicirlle á Administración pública que era preciso facer co patrimonio cultural, se había que reflexionar... Fomos respondendo a esas preguntas a medida que o traballo avanzaba.

Xurdiron temáticas que non esperabades?
Cando falas con xente que vén de ámbitos diferentes ves as cousas doutro xeito e ás veces non es consciente ou tes unha visión distorsionada de determinados aspectos. Por exemplo, cando comezamos a traballar concediamos xa moita importancia á educación patrimonial, pero pensabamos en formatos moi asociados á universidade. Pero xa nas primeiras xuntanzas nos dixeron que había que considerar o ensino básico e a educación non formal, así que incorporamos a unha persoa de secundaria. Moitas veces coas asociacións actuamos de xeito paternalista.

En que medida o foro valeu para comprender a relación entre os técnicos do patrimonio e a sociedade civil?
Cando menos nas mesas 1 e 3 abriuse un diálogo que antes non existía. É moi doado criticar, tanto desde as asociacións como desde a Administración e os técnicos sen coñecer a outra parte. Unha parte pode ter unha percepción diferente da que podo ter eu, pero se non se coñece non se pode incorporar esa demanda. Escoitar o outro e poñerte no lugar do outro foi un exercicio moi enriquecedor para todos.

Algo que na vida real no patrimonio cultural non se dá moito. Un exemplo do que comentas pode ser cando se escava un castro. Os veciños son os propietarios do castro, pero o cliente que paga á empresa arqueolóxica é o concello. Como se xestionan todas esas relacións e esas decisións?
Claro, o concello é quen paga, pero faino con diñeiro público. O que hai que comezar a crear son estruturas de toma de decisións cooperativas e por consenso. Hai que darlle as ferramentas, por exemplo, á comunidade de montes, e informarlles do que se pode facer e o que non se pode facer. Porque se ti non explicas as decisións á sociedade civil, vaste atopar cun rexeitamento frontal, que é o que está pasado cos grandes proxectos. Fixémonos no proxecto Trazas da Deputación de Pontevedra, no Plan Eólico, nas plantacións de eucaliptos. Aí tes dúas visións diverxentes: o de quen ten esa terra e di que é un negocio e o da xente que di que te estás cargando, por exemplo, unha paisaxe megalítica.

Ao documento final chamádeslle "Guía práctica".
Cremos que pode ser unha guía práctica para calquera axente, mesmo para a sociedade civil, en relación ao patrimonio cultural. O documento ten tres partes moi diferentes. Na primeira explícase todo o proceso. A central é esa guía práctica, na que a xente vai poder os temas que identificaron as mesas en relación á xestión do patrimonio, a sociedade civil ou a educación patrimonial. En cada ficha tes unha diagnose da situación actual e unhas recomendacións. A terceira parte son as conclusións, que teñen en conta todo o que se dixo no foro e que levamos á Consellería de Cultura e á Comisión de Cultura do Parlamento. Logo tamén fixemos unha mesa con políticos, na que puñamos tres grandes preguntas que trasladabamos a representantes dos tres partidos no Parlamento. Tivemos un debate de dúas horas con cada un deles.

Atopáchedes diferentes visións nos tres partidos
Si que manexan un concepto de patrimonio bastante similar. Ti escóitalos ao principio e dis: aquí hai consenso absoluto. Teñen claro que é un elemento clave para o desenvolvemento futuro de Galicia. Pero logo as discrepancias veñen en como facelo, e en como se leva a cabo, pero eu creo que cando menos se amosou vontade por remar todos xuntos. As representantes do BNG e do PSOE dicían que con este documento eles xa tiñan unha folla de ruta para os vindeiros anos.

Que percorrido pensas que vai ter agora?
Non o sei. Se son intelixentes, a Dirección Xeral de Patrimonio e a Consellería de Cultura teñen aquí xa o traballo de análise previo para o desenvolvemento dunha política pública do patrimonio cultural en Galicia, e de como executala. O CCG bríndalles un traballo desenvolvido durante dous anos e medio por 35 profesionais nos que están representadas as administracións públicas, a propia Dirección Xeral de Patrimonio, concellos, o consorcio de Santiago, asociacións profesionais, asociacións, universidades e academias. Todo o elenco de actores do patrimonio cultural están aquí.

O problema que temos en Galicia é que non hai unha política definida de patrimonio cultural. Hai unha política turística e de como empregar o patrimonio para o turismo, pero non do patrimonio que queremos e como o xestionamos. Fáltanos un plan básico. Se a Xunta quixera levalo a cabo, non tería que comezar de cero. As ferramentas xa están e ademais consensuadas, que para min é o máis importante.