Os mudos xigantes das alturas

Non son castros prehistóricos nin castelos medievais. Tampouco fortificacións clásicas do exército romano, nin castelos do mundo moderno. Pero en moitos dos montes máis altos da Galicia occidental existen descoñecidas fortalezas de grandes dimensións que forman un conxunto único. Son unha das grandes incógnitas da arqueoloxía galega: quen as fixo, para que, en que momento. Un equipo arqueolóxico acaba de rematar unha intervención nunha delas: o Faro de Budiño (O Porriño) e xa pode avanzar datos.

En moitos dos cumios dos montes máis altos que rodean a autoestrada entre Santiago de Compostela e Tui, permanece un dos misterios sen resolver da arqueoloxía galega. Un conxunto de fortalezas con murallas de pedra parecen vixiar o tránsito pola Depresión Meridiana, a falla xeolóxica que percorre a Galicia occidental. E teñen unhas dimensións descomunais. As máis pequenas, de 5 hectáreas, quintuplican o tamaño medio dun castro galego; as máis grandes, coma o monte Aloia, con trinta hectáreas, teñen o tamaño do Lugo romano. E, por suposto, son inmensamente máis grandes que os castelos medievais galegos, asentados nos penedos e nos que as guarnicións raramente superaban os 15 efectivos. Son xigantes arqueolóxicos, aínda mudos, e descoñecidos para moita xente.

"Todos estes asentamentos no oeste peninsular son coñecidos pero nunca foron arqueoloxicamente descritos nin a nivel cronolóxico nin funcional", afirma o arqueólogo Mario Fernández Pereiro, quen realizou a semana pasada unha intervención arqueolóxica nun destes recintos fortificados, o Faro de Budiño, na parroquia de San Salvador de Budiño (O Porriño). Pereiro redacta a súa tese de doutoramento sobre estas fortificacións en altura ao redor da Depresión Meridiana, a falla xeolóxica que fractura o occidente de Galicia entre Tui e Carballo. Ao redor deste fenómeno xeográfico recoñeceu dúas zonas "quentes": o val da Louriña, entre Tui e Redondela, e o val da Mahía, entre Padrón e Compostela. Só neste último val, Mario Fernández Pereiro identificou a través da documentación, a bibliografía e a prospección, doce sitios arqueolóxicos que cumpren estas características.

Por que non se investigou sobre estes lugares ata agora? "A nivel histórico trabállase con documentación, e esta aparece do século IX en diante. E tradicionalmente, a arqueoloxía galega centrouse na prehistoria e na época romana", sinala Pereiro. E estes lugares parecen corresponder, segundo as hipóteses que manteñen os arqueólogos, á época intermedia. Un periodo conflitivo dividido por épocas con "interregnos", espazos entre a consolidación de poderes rexios. Serían os que levan da caída do Imperio Romano á implantación do reino suevo, o tránsito entre este e o visigodo, así coma os episodios posteriores de caída do poder cristián e a chegada aos musulmás da península. "Pero durante a carreira nunca me ensinaron arqueoloxía sobre esta época", engade o arqueólogo.

Este baleiro de coñecemento non só se daba en Galicia. Noutras partes de Europa estas fortalezas de grandes dimensións tamén foron grandes descoñecidas. Os estudos iniciáronse, en lugares coma o val do río Douro, no litoral mediterráneo francés e no centro de Italia, desde hai apenas quince ou vinte anos. Porque este fenómeno das grandes fortalezas non é único de Galicia. Parece estar vinculado ao mesmo contexto en toda Europa.

O Faro de Budiño
Con financiamento da bolsa de investigación posdoutoral do director da súa tese, o profesor da USC Jose Carlos Sánchez-Pardo, Mario Fernández Pereiro decidiu abordar a investigación arqueolóxica dunha destas fortificacións do val da Louriña: o Faro de Budiño, un espectacular emprazamento sobre o Porriño e o seu polígono industrial. Mario Fernández Pereiro coñecía as dificultades de escavar estes recintos, nos que malia as grandes murallas que os delimitan, se localiza unha cultura material moi escasa e pouco definida desde o punto de vista cronolóxico. Nada que ver coa excavación dun castro ou dun asentamento romano, onde aparecen numerosos materiais. De feito, o arqueólogo lembraba unha intervención no máis grande destes recintos de Galicia, o monte Aloia, en 2001, onde os resultados da intervención foron moi escasos.

Acompañado do tamén arqueólogo Francisco Alonso Toucido, abordaron a escavación dunha pequena área dentro dun gran edificio cuadrangular de case 900 metros cadrados de superficie. A escavación, a semana pasada, tivo tintes de resistencia: por eles pasaron dous temporais de chuvia, sarabia e ventos xélidos. Os arqueólogos deron aberto unha área de 15 metros cadrados. O rexistro arqueolóxico, sen ser exhuberante, ofreceu datos ben interesantes.

Os científicos puideron documentar un gran derrubo da estrutura e localizaron, no mesmo sitio no que caeu, un gran tellado de tegula romana en imbrice. O tellado caera de súpeto, derrubado, e puideron documentar unha gran cantidade de carbóns que evidenciaban que a caída do tellado se debera a un forte incendio que rematou co abandono da estrutura. Por baixo dese tellado, a excavación permitiu recuperar tres cacharros fragmentados, pero case enteiros. Tratábase de pezas de cerámica común feita a man, con pouca complexidade técnica e sen decoración, o que provoca que sexan difíciles de cadrar cronoloxicamente. Aínda así, os científicos estiman un dilatado periodo entre o século V e o VIII-IX. A maiores, recuperaron dous fragmentos de vidro e tamén de cerámica engobada romana.

Aínda máis abaixo, os arqueólogos atoparon un muro doutra estrutura anterior, que non segue a planta do superior, sinalando que o uso do Faro de Budiño tivo diferentes fases de ocupación. Os dous muros estaban construídos de maneira distinta. Afortunadamente, a datación dos carbóns do incendio poderá precisar máis o momento de derrube do gran edificio.

"O futuro do que logo será Europa comeza nesta época", sinala Mario Fernández Pereiro, explicando o seu interese por este período tan descoñecido. "Nós asumimos que son as comunidades locais, sobre todo en base a elites locais, quen está detrás da creación deste tipo de asentamentos". Nunha época de caída e nacemento de reinos e poderes, houbo grupos humanos que decidiron construír fortificacións enormes, coma o Castro Valente, en Padrón, con doce hectáreas de extensión. A escavación no Faro de Budiño confirma que as hipóteses cronolóxicas estaban certas. Pero quen as fixo, por que tiñan ese tamaño e para que, continúa a ser un misterio.