Ollares en Manuel María

Mercedes Queixas preparou este Día das Letras dun xeito intenso. Esta filóloga foi a encargada de elaborar para Galaxia a biografía de Manuel María que a editora publicou este ano. Un traballo complicado que debe lidar cun personaxe aínda vivo na memoria popular e que a autora non dubida en marcar como "un referente literario" da segunda metade do século XX.

A Editorial Galaxia acaba de tirar á luz Labrego con algo de poeta, a biografía sobre o autor homenaxeado no Día das Letras este ano. No libro, Mercedes Queixas desenvolveu un traballo complexo co que tenta dar conta dunha obra inxente e dunha vida intensa. O feito de se enfrontar a un persoeiro aínda vivo na memoria e na sociedade galega supuxo, segundo, recoñece a autora un factor de complexidade engadido a este labor. "A verdade é que me resultou moito máis cómodo, doado, accesible e tranquilizador abordar biografías como a que no seu día elaborei sobre Sarmiento. Nese caso púidenme centrar en analizar o personaxe a partir da súa obra, de estudos e de investigacións varias. No caso de Manuel María había bastantes retos. Cando me propuxeron desde Galaxia enfrontar unha biografía breve e divulgativa parecíanme palabras moi atinadas pero que tamén facían moi difícil abranguer un fenómeno como é Manuel María".

Retos de vida, obra e proximidade
Como principais desafíos neste traballo, a autora apunta que "é autor dunha obra monumental, difícil de abranguer cando se quere facer unha exposición precisa e breve. Ao tempo é un escritor que viviu de xeito moi activo e intenso todos os seus ciclos vitais. Entón traballar o escritor implica tamén traballar o home do seu tempo. E segundo vas vendo a construción da súa obra ao longo de cincuenta e catro anos tamén ves o proceso de construción e deconstrución do país, e para alén, do Estado e do contexto internacional. Entón é difícil prescindir de partes porque non daría un perfil completo".

A estes súmase aínda outro reto. "Manuel María é sentido desde o presente. Aínda se considera un compañeiro de viaxe, segue a estar moi preto. Semella que a súa voz segue a soar grave, a súa mirada clara, o seu sorriso fresco, a súa xenerosidade, fan que semelle que non se nos foi de todo. E isto limita porque dá a impresión de que non hai abonda perspectiva para nos distanciar. Penso que o problema se pode superar porque a súa obra é atemporal. Aínda que se elaborase décadas atrás, a súa observación da realidade e a súa análise seguen a estar vixentes". Por se fose pouco, o propio feito da autora ter tratado intimamente o homenaxeado complica aínda máis o proceso de escrita. "Tamén é difícil falar de alguén tan próximo, especialmente no meu caso porque tiven a fortuna e o luxo de o ter coñecido e tratado, sobre todo no final da súa vida. Entón eu tiña o medo de non ser quen de vencer a subxectividade e a proximidade física e emocional. Para paliar isto valinme da voz coral na biografía, busquei outras voces que testemuñasen desde a primeira persoa como partillaron con el momentos diferentes", explica.

Obra que é vida
A estreita relación entre o traballo e o percurso biográfico no autor preséntase como unha das ideas focais da análise que realizou Queixas. "Temos que ratificar esta idea. Manuel María era un comunicador nato. Tiña a necesidade de transmitir e de contar o que observaba e o que valoraba, e a escrita foi sempre o seu espazo natural de comunicación. Canto máis o leo máis me ratifico na idea de que o seu é un binomio perfecto entre escritor e home. Ler a súa obra é ler a súa vida, hai unha simbiose perfecta. Era moi transparente e os seus principios están claramente definidos na execución da palabra". Isto facilita que "cando falo del apóiome na súa obra para explicar en que momento da súa vida estamos. Por iso participo da idea de que hai que o ler, máis do que falar sobre el". Esta perspectiva emparenta en boa medida a Manuel María con formas narrativas propias de Internet como os diarios en liña ou os blogs. "Penso que foi un pioneiro nesta vinculación, neste entender a vida e a obra, a paixón pola palabra, como unha relación íntima de vasos comunicantes. A min mesmo acontécenme cousas no día a día e véñenme á cabeza fragmentos das súas obras. Semella que o seu traballo, esa visión súa de alguén que camiña día a día a pensar na vida e na escrita, quedou aí para o traer á nosa realidade".

O xornalista
Como achados que realizou na súa pescuda sobre o personaxe, Queixas apunta que "como lectora descubrín sobre todo o xornalista. O xornalismo cultural ao que lle dedicou boa parte da súa vida paréceme dunha mestría e dun dominio que está aínda pendente de analizar, tanto pola expresividade e o estilo tan persoal que manexa como pola diversidade temática. E tamén por esa ansia de apreixar coa palabra os lugares que, se ben está presente en toda a súa obra, percíbese con máis claridade na prosa xornalística. A metáfora do camiñante que el empregaba, a idea de camiñar para coñecer os lugares, vese claramente nestes artigos, que tamén amosan a súa xenerosidade, o xeito no que comparte o que sabe, o que descobre e o que olla. Non o garda como un intelectual nas alturas, que sobrevoa a actualidade de xeito abstracto, quere voltarlle todo ao pobo".

A pegada humana
Esa relación que o autor mantivo ao longo de toda a vida coa súa sociedade non foi en absoluto unidireccional. Tanto nas súa investigación, como no periplo de presentacións da biografía, Queixas confirmou "a intensa empatía do pobo con Manuel María. Nas charlas que estou a dar, en todos os lugares atopo xente que estivo con el, que participou nalgún encontro ou que o contactou. E esas charlas fanse xeitos de traelo de volta ao presente. Son moi emocionantes as mostras de cariño, de afecto e de gratitude que moita xente sinte cara a el. Estivo en todos os lugares aos que foi chamado, para compartir calquera momento de defensa do país, xa fosen recitais, pregóns, colaboracións publicacións escolares ou eventos de todo tipo. E agora todo o mundo sinte gratitude cara a el, isto é moi emotivo. Para min é un referente, moi poucas persoas son quen de conciliar e de unir como el".
A música tivo un importante papel na popularidade que acadou a obra de Manuel María. As versións que Suso Vaamonde ou Fuxan os ventos fixeron dos seus temas popularizaron algúns versos mesmo alén do propio autor. "A música está permanentemente ligada á súa poesía. Estou a comprobar como moitas persoas pensaban que cancións que cantaban como O carro ou O aradiño de pau, así como moitas que interpretaron Fuxan os Ventos eran populares, e agora descobren que eran poemas del", explica Queixas

A humanidade da anécdota
O percurso vital do poeta chairego está, como non, salpicado de anécdotas de todo tipo. "Sempre descobres anécdotas que configuran o perfil que eu coñecín, o dunha persoa aberta que gusta dos amigos, da conversa, de estar rodeado de xente. Alguén dunha enorme sinxeleza e humanidade, e cunha formación realmente erudita", lembra Mercedes Queixas. Como detalles, a autora apunta como "é curioso descubrir que unha persoa como el que sempre quixo camiñar e viaxar lle tiña pánico ao avión. Ou que alguén que admiraba tanto o mar e os ríos nunca foi quen de se meter no mar. Todos os detalles que descobres ratifícanche unha personalidade que explica que fose querido por todo o mundo".

Tamén descoñecemento
Malia a popularidade que acadou e que aínda conserva, Queixas considera que está aínda pendente de coñecer o autor en toda a súa complexidade. "Aínda que moi coñecido, é tamén un autor moi descoñecido porque non é un só escritor. En cen títulos evolúe e abrangue temáticas das máis comúns a outra que son propias dun tempo, de circunstancias ou das necesidades que ten que atender". Do mesmo xeito, advirte de que durante anos existiron prexuízos á hora de analizar o seu traballo. "Moitas veces tentouse xulgalo como poeta popular ou rural, cun certo aire despectivo, e non debemos esquecer que era unha persoa moi culta. Aí está o ronsel de conferencias que impartiu, que abranguen todo tipo de temáticas". Do mesmo xeito salienta que "a súa linguaxe está moi ben traballada, era un mestre coñecedor do idioma".
Encol dese relativo descoñecemento que aínda paira sobre o autor, Queixas apunta que "ten certa explicación porque tivo problemas para publicar algúns os seus libros aquí, e moitos saíron á luz grazas á colaboración económica da emigración. Atopamos obras editadas en Madrid, Porto, Barakaldo, Barcelona, Zurich ou Caracas porque aquí nin a censura nin a intelectualidade oficial do momento as consideraban como de preferencia. No entanto esa forza do pobo conseguiu que esa obra vise a luz, pero a difusión nestas circunstancias foi sempre máis limitada ou restrinxida".

O Día das Letras
A celebración deste Día das Letras preséntase, ao seu ver como unha oportunidade única para superar as visións parciais sobre o chairego. "O tempo todo o cura, a perspectiva e o horizonte temporal coloca as persoas e as obras no seu debido lugar. A valoración da súa obra non sempre estivo exenta de prexuízos e preconceptos extraliterarios que penso que agora van ir caendo. A obra supera toda ficción que se puidese inventar arredor do seu traballo biográfico ou literario. Penso que este 17 de Maio, que está a se vivir cunha intensidade de verdadeira Festa das Letras Galegas que non se lembra desde o ano de Lois Pereiro, servirá para lle abrir as portas de xeito transparente a unha obra monumental como non hai outra na historia da literatura galega e a un referente literario da segunda metade do século XX como seguramente tampouco hai outro", sinala.

"Penso que este ano valerá para o relanzar, para que moitas persoas abran os seus libros e descubran un Manuel María que non coñecían. O que sabía da poesía infantil e xuvenil vai descubrir o inmenso poeta amoroso. O que coñecía o paisaxista atopará o poeta que usou a palabra como expresión de compromiso político e de combate. O que seguía a súa vertente máis crítica e retranqueira dará co poeta introspectivo e existencialista. E o que non coñeza o narrador, o ensaísta ou o dramaturgo tamén o atopará", advirte.
Como resumo sobre o homenaxeado, Queixas salienta que se trata "dun traballador incansable da palabra é resulta imposible botar conta das horas que Manuel María nos dedicou da súa vida. É un autor que hai que ler, a grande descuberta deste ano, o grande reto é que nos fican abertas as portas a unha obra e todos imos entrar. Cómpre insistir na importancia do traballo que está a facer a Fundación Manuel María e a Casa Museo, que van conseguir que Manuel María non desapareza definitivamente como acontece ás veces coa celebración do Día das Letras, que semella o certificado de defunción definitivo do autor".