A investigación sobre o patrimonio organístico continúa de xeito voluntario logo da retirada de apoio público

En 2009 a Consellaría de Cultura presentaba un ambicioso proxecto para catalogar a totalidade dos órganos existentes en Galicia. Este patrimonio, de grande importancia, era por entón un total descoñecido no noso país. Hoxe, completado o traballo de documentación en tres das cinco dioceses do noso país, o proxecto continúa sen apoio público ningún, como unha aposta voluntaria dos seus promotores.

Andrés Díaz, canda a Belén Bermejo e Marisol Mendive foron os promotores deste ambicioso proxecto que pretendía dar conta do descoñecido patrimonio organístico que existía no noso país. Uns bens que, malia ao seu grande tamaño, pasaron desapercibidos durante anos en catálogos e descricións de templos e ne moitos casos foron vendidos, desmontados, perdidos ou estragados polo tempo e os coidados inapropiados. Non hai moita consciencia sobre estes elementos nin sequera en libros de arte, lembra Díaz. Hai artigos sobre arquitectos, edificios ou retablos, pero moitas veces nin se cita o órgano. O proxecto arrincou co bo pé e permitiu compilar unha ampla información sobre estes elementos. No seu momento conseguimos un orzamento para catalogar as tres dioceses que completamos, e aí parou. Estivemos a traballar ata 2010, cando entregamos todo o material que tiñamos, correspondente a Lugo, Mondoñedo-Ferrol e Ourense-Astorga. Desde entón, o catálogo está en mans da Dirección Xeral de Patrimonio e mesmo desapareceu o web que recompilaba os avances na catalogación. Fechámola porque tiñamos que pagar nós o dominio, lembra Díaz. A intención no proxecto era elaborar un catálogo para o público xeral, pero non se fixo nada nese sentido.

A continuación
Desde que rematou o proxecto, aínda que diminuíu o ritmo de traballo, o equipo de investigadores está a incrementar aos poucos o catálogo. Se nos dan o sopro dalgún, achegámonos e tentamos velo e saber del. No entanto, apunta que con vontade non abonda. Para coñecer un órgano polo miúdo e verificar o seu estado e se conserva as pezas orixinais, cómpre contar coa colaboración dun organeiro que axude a abrir e inspeccionar o interior da peza. E en Galicia non queda xa ningún destes profesionais. Antes aínda había restauradores que vivían disto, pero hoxe xa non, e non se lle pode pedir á xente que faga o traballo de balde, explica o investigador. Aínda así, pódense facer algunhas cousas. Eu por exemplo tento completar con documentación de arquivo e facer algún artigo. Moitas veces é difícil saber a historia destes instrumentos porque se perderon os papeis ou a documentación está pouco accesible. Unha páxina en Facebook é o medio polo que se poden seguir os avances nos coñecemento desta investigación.

O que se sabe
Malia aos atrancos a partir do traballo feito, hoxe podemos cando menos falar da cantidade de órganos que existen no país, un dato básico que, no entanto, era descoñecido ata o momento en que se comezou a desenvolver esta iniciativa. A partir da catalogación que tiñamos feita, sabiamos que non chegaba aos 100. Agora foron aparecendo algúns máis e ímonos achegando a esa cifra. Xa catalogados, hai 44 destes instrumentos. Contamos 18 na Diócese de Ourense, 1 no territorio galego da de Astorga, 14 na de Lugo e 11 en Mondoñedo-Ferrol, explica Díaz. Unha das achegas deste catálogo foi verificar a existencia de construtores galegos de órganos. Eran uns artesáns de moi alta cualificación, e supuña un cargo moi relevante no século XVIII. É nesta época, a partir do traballo do vasco Manuel de la Viña na Catedral de Santiago, que van aparecendo os organeiros galegos. Esta xente traballaba con oficiais locais ou viñan con xente que quedaba aquí e que logo se estableceu pola súa conta. Mesmo localizamos un organeiro de Riotorto que traballou por Valladolid.

Novidades
Mesmo coa actual precariedade de medios aparecen cousas. Mesmo nunha diocese que temos catalogada, como a de Lugo, chegounos o dato dun órgano no santuario de Abades, en Silleda, que non coñeciamos. Trátase dunha peza única de 1793. Un órgano pequeno dos coñecidos como realexos que nunca foi electrificado e que semella estar intacto, aínda que habería que o abrir para o saber. En todo o país só en Xunqueira de Espadañedo existe outro instrumento similar, e en moi mal estado, segundo os datos deste equipo. A falta de atención a estes elementos nos estudos sobre a artes nas nosas igrexas fai que en moitas ocasións o único xeito de verificar se hai ou non un órgano é ir ao sitio concreto, e é bastante complexo facer isto con todas as parroquias do país, lembra este profesor de música. Coma este tamén me falaron do que está no convento da Anunciada, en Baiona, que é de clausura. O instrumento está detrás da reixa do coro, que é moi tupida e se non te fixas non se ve, pero semella que poder se da autoría dun dos organeiros galegos.

O que se perdeu e o que queda
Malia a importancia deste patrimonio, os investigadores sinalan que é moito o que se perdeu. Coa desamortización desapareceron os órganos de moitos conventos. Oseira, Sobrado, Monfero, San Domingos de Bonaval ou Santo Estevo de Ribas de Sil había e perdéronse ou só se gardou a caixa. Noutros casos, como no de Oia, aínda hai referencias dos anos 70, pero desde aquela desapareceu e non sabemos onde está. Mesmo cunha densidade inferior a doutros lugares da península, este investigador salienta a importancia das pezas que fican no país. Hai como 20 que teñen un grande valor, ben en si mesmos como instrumentos, ben como mostra do traballo dos organeiros galegos ou ben pola súa historia. É de destacar, por exemplo, que a catedral compostelá acolle o xogo máis antigo de órganos xemelgos que se coñece, do século XVIII. Trátase de instrumentos que, aínda que sexan diferentes, teñen as caixas iguais. É unha innovación visual propia do barroco, e logo do da catedral deuse unha explosión deste tipo de órganos por toda a Península e mesmo en Sudamérica. Dentro das pezas máis destacadas do país, Díaz salienta pezas como o de Xunqueira de Ambía, o da Igrexa da Regua, en Monforte, ou un dos dous que se conservan na igrexa de Vilanova de Lourenzá. Nunca foi electrificado e está en moi bo estado. No entanto, en xeral salienta o mal estado de conservación destes instrumentos no país.

Fóra das igrexas
De xeito curioso, e malia ao seu vencello coa música sacra, non son só nos templos se poden atopar este tipo de instrumentos. Había un no cine Fraga de Vigo, que se restaurou cando Caixanova fixo o seu Centro Cultural, explica Díaz. Aínda que no noso país non eran habituais, nos tempos do cinema mudo existía un tipo específico de órganos pensados para os cines, que acomañaban o filme con música e mesmo con efecto sonoros como buguinas ou sons de vento. Semella que no caso do Fraga non é especificamente un destes órganos, e de feito pensamos que se fixo nos anos 40, cando xa había cinema sonoro, entón é para pensar que se quería empregar a sala tamén para concertos, explica. Tamén a sede coruñesa da Fundación Barrié alberga un destes aparellos e o Conservatorio de Música de Ourense, onde se forman os novos mestres dos teclados. A maiores, apunta aínda que no pazo de Tor existe un piano organizado, de finais do século XVIII. É un instrumento dunha casa londinense único en Galicia, e podería ter a súa orixe no propio pazo, explica. Tamén temos sospeitas de que nalgúns casos puidéronse levar para pazos algún órgano de igrexa.

Encol do futuro desta iniciativa, Díaz sinala que sempre é unha pena que algo quede a medias. Moita xente nos pregunta, e se non hai resposta por parte da administración haberá que pensar outras vías para continuar e, sobre todo, dar a coñecer este patrimonio. Os interesados en colaborar ou achegar novas informacións, poden contactar co equipo vía Facebook ou no mail deste investigador: andresdiazpazos@yahoo.es.