Camiños de protección

Flickr" width="300">

Fóra dos Camiños de Santiago, no noso país non hai moitas vías que conten con protección patrimonial. E é que, malia a importancia histórica e material destes espazos, non existe aínda consciencia social das súas posibilidades. A analizar esta cuestión, o Consello da Cultura Galega organiza hoxe e mañá unhas xornadas nas que diferentes especialistas analizan o estado dos nosos camiños históricos.

“Os camiños son elementos non só de transporte, senón de cohesión. Constrúen o territorio e definen a paisaxe galega. Se a paisaxe é un dos elementos da identidade galega e temos que a protexer como ámbito estratéxico, os camiño actúan como o seu soporte territorial”, explica Carlos Nárdiz, doutor enxeñeiro de camiños e un principais investigadores neste campo. Malia a esta importancia, non hai ata hai pouco tempo que estes elementos comezaron a recibir protección legal e a se incorporar ás políticas de patrimonio. Un exemplo que pode resultar revelador desta tendencia. Mentres o Casco Histórico de Santiago de Compostela foi recoñecido como Patrimonio da Humanidade en 1985, non sería ata 1993 que o Camiño de Santiago, que hoxe nos parece un referente de ineludible importancia cultural, obtivo este mesmo recoñecemento. Se ben non todas as vías teñen a mesma importancia cultural, existe consenso ao sinalar como camiños históricos aqueles que son previos ao trazado das estradas, na segunda metade do século XVIII.

As xornadas
A introducir este debate na axenda cultural do país, o Consello da Cultura organiza, entre hoxe e mañá as xornadas A protección dos camiños históricos de Galicia. No mesmo, especialistas de diferentes campos, como enxeñeiros, arquitectos, historiadores da artes sociólogos ou responsables de patrimonio, debaterán sobre a situación e posibilidades de protección destes bens. “A xornada organizámola polo debate que se está a producir arredor da delimitación dos camiños de Santiago. Para establecer a protección, o primeiro é delimitar a traza do camiño e partir disto, delimitar o seu territorio histórico. O problema é se a administración está a acertar coa delimitacións destes elementos”, explica Nárdiz, que coordina o encontro canda a Yolanda Barriocanal, profesora de Historia da Arte na Universidade de Vigo. Polémicas recentes como a delimitación do Camiño Francés e mais do Primitivo a Santiago, amosan a complexidade deste ámbito.

Os problemas
Segundo recoñece Nárdiz, existen dificultades especiais á hora de protexer e patrimonializar un camiño fronte a outros elementos materiais. “Resulta máis difícil precisamente pola dimensión territorial que alcanzan”. É dicir, cando declaramos Ben de Interese Cultural unha igrexa, establecemos un perímetro de protección ao seu contorno que limita os usos dunha zona de territorio. Polo xeral, a poboación afectada por este ámbito é relativamente pequena. No entanto, a área de protección dun camiño pode afectar a milleiros de persoas e dificultar o desenvolvemento de infraestruturas de grande importancia para o país. A isto súmase “a dimensión funcional” que teñen as vías. É dicir, a diferenza dun castelo, un antigo templo ou un castro, polo xeral abandonados ou conservados, os camiños en moitos casos continúan a se empregar e se modificar segundo as necesidades da época. Segundo lembra Nárdiz “os camiños serviron de acceso tanto a vilas como a aldeas desde que o transporte se realizaba con tracción animal. E seguíronse empregando”, desde aquela mudou o xeito de transporte, pero non moitos trazados. Deste xeito, “desde o anos 80, fundamentalmente, houbo un asfaltado e ampliación que acabaron con moitos elementos patrimoniais vencellados aos camiños.

Elementos anexos
Para alén da calzada en si, e do que nos permite coñecer e comprender da nosa propia sociedade, os camiños levan vencellados todo un feixe de construcións e de elementos patrimoniais que lle deben a súa existencia directamente á vía. Así, son coñecidos os exemplos dos hospitais para peregrinos e dos conventos que balizan os camiños a Santiago. Pero, ademais, a práctica totalidade das vías levan aparellados elementos coma pontes, cerres de casas e fincas, marcas quilométricas (como os miliarios romanos) cruceiros situados estratexicamente nos cruces de camiños, ou petos de ánimas. “Tamén hai arborado vencellado ás vías, igrexas e capelas, toda unha serie de elementos patrimoniais e arqueolóxicos cos que nos relacionamos precisamente percorrendo os camiños históricos e que non atopamos se empregamos as estradas”. Entre estes, resulta pouco coñecida para o grande público a conexión entre monumentos megalíticos e camiños. E é que existe toda unha rede de vías megalíticas que percorre o país. “Cada civilización tivo un xeito de ocupar o territorio, e nesta época concreta transitábase polas penechairas. Entón canto camiñamos polas partes altas de Galicia atopamos dolmens e túmulos que están aí porque previo a eles existía un camiño que percorría o territorio” sinala. Un exemplo disto é a Ruta dos Arrieiros pola Serra da Faladoira que continuaba o trazado dunha destas vías prehistóricas. Nese sentido, Nárdiz salienta que no noso país “aínda se conservan moitos tramos destes camiños históricos”.

Falta de protección
Malia a apuntar que se están a acadar importantes avances na consideración patrimonial das vías históricas, Nárdiz recoñece que estes bens sufriron de xeito especial as mudanzas sociais. “Desde os anos 70 ata hoxe houbo unha transformación radical en Galicia, estendéronse as áreas urbanas e as novas infraestruturas tiveron unha incidencia importante” sobre estes bens, “en moitos casos a construción de novas estradas cortan a continuidade dos camiños”. A maiores, destaca o impacto que no medio rural tiveron sobre os trazados viarios os procesos de concentración parcelaria. “Destruíron un territorio histórico formado fundamentalmente a través deses camiños ” sinala. A un nivel máis concreto de desprotección, salienta o exemplo da vía romana XVIII. “Vai de Astorga a Braga a través de Galicia, no seu trazado consérvanse elementos como miliarios ou pontes non posúe ningún tipo de protección e nin sequera aparece nas directrices de protección do territorio. A nivel de vías romanas tense feito moi pouco”. O mesmo acontece con camiños megalíticos ou a “estrada cara a Madrid que se construíu no século XVIII e que ten tramos marabillosos con pontes extraordinarias, que habería que protexer”, sinala.

Ameazas e exemplos
As ameazas a estes bens non son en absoluto parte do pasado, xa que a ampliación de vías ou a construción de infraestruturas supoñen unha ameaza permanente. “Hai menos dun ano, unha intervención da administración, unha ampliación que acababa con cerres e outros elementos do camiño histórico de Pontevedra a Verducido”. Malia á esta situación, sinala que “hai apostas por recuperar sendas, por exemplo na área metropolitana da Coruña . Hai oportunidades nos territorios para, ao tempo que se aposta polo tema funcional de potenciar os percorrido a pé, poder recuperar estes camiños”. Canda a isto, Nárdiz apunta que “hai que ser conscientes de que a rede de Camiños históricos vai máis aló do que as rutas a Santiago. Hai camiños megalíticas, calzadas romanas, vías medievais ou a estradas do XVIII e mesmo do XIX, e cómpre estender aos demais, incluso coa mesma lexislación, a protección das rutas xacobeas, porque se non acabaremos estragándoos todos”.