“As embarcacións tradicionais son unha realidade no que conflúen a función dun carpinteiro coas necesidades de oficios como o xeito ou o marisqueo. Supoñen unha sÃntese importantÃsima do que é a cultura costeira e marÃtima, e nelas conflúen dous intereses aos que se suma aÃnda o saber navigar”. Quen explica deste xeito a importancia destes bens patrimonais é Pablo Carrera, director do Museo do Mar de Galicia. Carrera é un dos responsables dun inventario de embarcacións tradicionais que se está a elaborar no marco do Proxecto Dorna, unha iniciativa para promover a sustentatiblidade e a recuperación do patrimonio marÃtimo nas costas europeas.
A potencia galega
A investigación que realizaron neste sentido revela, segundo Carrera, que en comparación con outros paÃses implicados no Proxecto Dorna como Portugal, Escocia ou Euskadi, “a situación non é mala. Existen moitas tipoloxÃas de embarcacións que aÃnda se conservan, aÃnda que algunhas evidentemente se perderon”. Ata certo punto, o feito de que aÃnda contemos cunha pesca de baixura artesanal relativamente viva fixo que se mantivesen xeitos artesanais que noutros lugares son xa historia. “En Escocia por exemplo practicamente xa non hai embarcacións de traballo operativas”.
O inventario
A importancia do traballo que se está a desenvolver no marco do Proxecto Dorna, dedicado a recuperar o patrimonio marÃtimo en Galicia, Euskadi, Portugal e Escocia, queda de relevo ao ollarmos a páxina na que esta iniciativa publica o inventario de embarcacións. Alà atopamos, canda ás nosas tradicionais gamelas, atuneiros bascos, barcas de remos escocesas ou esquifes das Illas Hébridas, entre outros tesouros das augas do Atántico Norte. Ao igual que o rexistro de estaleiros de ribeira que se está a desenvolver no marco desta mesma iniciativa, o Proxecto Dorna está a preparar a edición dun catálogo en papel no que se recollerán de xeito exhaustivo os datos de catorce embarcacións galegas, divididas en nove tipos e catorce subtipos, o que nos dá unha boa idea da variedade que presenta o patrimonio deste tipo que se conserva no paÃs. Segundo Xerardo Triñanes, presidente da Asociación de CarpintarÃas de Ribeira AGALCARI e outro dos implicados na elaboración deste catálogo de embarcacións tradicionais, “somos un dos paÃses máis ricos en cantoa tipoloxÃas de embarcacións. O catálogo non as recolle todas, e na base de datos aparecen as que están máis ou menos identificadas e recollidas na Federación pola Cultura MarÃtima. A idea é continuar de cara ao futuro o inventario cunha ficha completamente definida”.
Os problemas de conservación
O feito de falarmos de ben patrimoniais relativamente frágiles como son as embarcacións de
madeira, expostas aos elementos e que ademais teñen un uso práctico e continuado como vehÃculos e instrumentos de traballo fan que a protección das mesmas sexa unha cuestión complicada. Segundo Triñanes, ás cuestións intrÃnsecas do material e do emprego súmanse graves eivas legais sobre este patrimonio. “Existen moitos atrancos ao recoñecemento destes bens. Por exemplo agora mesmo estamos a agardar a que a Lei de Navigación recoñeza o patrimonio marÃtimo flotante, que está aÃnda sen definir de xeito oficial”. A situación afecta, por exemplo, ás exencións de impostos no amarre, xa que Portos de Galicia establece unha definición de patrimonio que deixa fóra boa parte das embarcacións deste tipo. De xeito semellante, o actual regulamento que se lle aplica as embarcacións de madeira, datado en 1963, establece unhas condicións que favorece a construcións de cascos de poliéster “aÃnda que está comprobado que as de madeira son moitÃsimo máis seguras” lembra Triñanes. Os defensores neste patrimonio denuncian que a indefinición ao respeito destes bens supón un serio problema para quen teña interese, por exemplo, en se facer cunha embarcación deste tipo. Segundo este carpinteiro, “é máis sinxelo para alguén facer un avión do que ter unha embarción tradicional. Por exemplo, os coches antigos teñen a súa propia normativa” que establece en qué condicións poden circular e os exime de determinadas medidas de seguridade implantadas con posterioridade á súa construción. “Moita xente ten unha destas embarcacións e emprégaa para recreo, pero manter iso ten uns costes, e deberÃan estar moito máis protexidas mesmo pola súa importancia ecolóxica”.
Históricas e tradicionais
Nunha primeira achega a esta cuestión, Triñanes apunta que, malia á diversidade de aspectos que se poden ter en conta, “partimos dunha primeira denominación que serÃa o de embarcacións de interese patrimonial. De aà teriamos por unha banda as embarcacións históricas, que poden ser calquera material, mais sempre cun valor histórico, e logo as tradicionais, que ao meu ver son aquelas de madeira e, para min, construÃda con métodos tradicionais”. Precisamente a afinar esta separación está tamén a traballar o Proxecto Dorna e, tal e como recoñece este carpinteiro de ribeira, “hai quen pode falar de que para que sexa considerada tradicional unha embarcación debe estar feita a partir doutra orixinal e estar relacionada con ela”.
Movemento social
Para alén, Carrera destaca a importancia do movemento social que se dá na nosa costa a prol deste tipo de embarcacións. “En Euskadi por exemplo hai proxectos deste tipo pero non hai moitos máis do que en Galicia. Temos un movemento civil importantÃsimo, cunha Federación que agrupa máis de corenta colectivos. A eiva no noso caso é a falta dun apoio público de xeito continuado, algo que si existe noutros lugares”. Malia a este movemento cÃvico, para o director do Museo do Mar segue a faltar unha consciencia social a prol do patrimonio flotante. “En xeral a xente sabe que non se debe tocar ou mover un hórreo, por exemplo. Pero nas embarcacións non hai nada que legalmente diga que se deben protexer”.
O problema do catálogo
Como un dos primeiros pasos, na liña do que xa está a facer o proxecto Dorna, Xerardo Triñanes apunta que “cómpre definir o concepto de patrimonio marÃtimo flotante, facer un censo de embarcacións e darlle unha categorÃa a isto. Hai vontade e vimbios, temos a Federación Galega pola Cultura MarÃtima e Fluvial, a Asociación de CarpintarÃa de Ribeira, o Museo do Mar e mesmo o proxecto Dorna”, explica Triñanes que, no entanto, e dadas as dificultades da cuestión, recoñece que “non é un traballo que poida facer só un historiador ou un carpinteiro de ribeira, é algo complexo que se debe pór en común”. De novo no marco do Proxecto Dorna está a se desenvolver a marca BATE (Barco Atlántico Tradicional Europeo) que certificará os traballos tradicionais neste campo seguindo directivas da UE.
O futuro
De cara ao futuro, Triñanes apunta que na actualidade “están a se superar problemas e pondo as pedras do que será o recoñecemento do patrimonio marÃtimo flotante”. Carrera pola súa banda sitúa o horizonte de expectativas non moi afastado. “En Francia están a un nivel neste sentido ao que nos gustarÃa chegar aquÃ. Hai promoción pública e privada e, sobre todo, unhas leis que amparan a conservación. Alà as embarcacións de traballo teñen unha consideración patrimonial, e ese é o marco de referencia ao que nos gustarÃa ir”.
GalerÃa: Embarcacións tradicionais no inventario do Proxecto Dorna
Anguleiro, único exemplar rexistrado de carocho. Fonte: Proxecto Dorna Base de Datos do Patrimonio MarÃtimo do Arco Atlántico
A fanequeira
Buceta conservada en Bouzas. Fonte: Proxecto Dorna Base de Datos do Patrimonio MarÃtimo do Arco Atlántico
A Marosa
Gamela Coruxeira. Fonte: Proxecto Dorna Base de Datos do Patrimonio MarÃtimo do Arco Atlántico
Pajarito
Bote polbeiro de Ferrol. Fonte: Proxecto Dorna Base de Datos do Patrimonio MarÃtimo do Arco Atlántico
A Oleira
Racú conservado en Bouzas. Fonte: Proxecto Dorna Base de Datos do Patrimonio MarÃtimo do Arco Atlántico
Pescadoira
Traiñeira da Asociación Os Galos, de Bueu. Fonte: Inventario do Patrimonio MarÃtimo do Arco Atlántico. Proxecto Dorna.