Non escribÃan sobre os mesmos temas. Non coincidÃan nunha estética rompedora. Non tentaban rachar con todo o feito antes. O que querÃan era poder publicar, e conseguir situar a poesÃa nun lugar destacado do sistema literario galego. En 1997 un grupo de poetas novos agrupábanse no colectivo Letras de Cal, unha proposta que conseguiu anovar o panorama poético do paÃs mediante un importante traballo de edición e de difusión.
A intención era basicamente aplicar o sistema de edición de fanzines a libros de poesÃa. É dicir, reunir un grupo de persoas interesadas, xuntar cartos e con eles publicar dous libros. E co obtido pola venda deles financiar os dous seguintes. E continuar asÃ. Segundo explica Rafa Villar, iniciador canda a Eduardo Estévez deste proxecto, "eu coñecÃa persoalmente a moita da xente que se integrou no proxecto, fomos falando un por un e conteilles a idea que tiña na cabeza: Unha editora de libros de poesÃa para xente nova, que fose un proxecto aberto, participativo e sen ánimo de lucro. E todos estaban de acordo con iso". Integrarse no proxecto esixÃa, desde logo, un compromiso. "HabÃa que pór un diñeiro inicial para tirar os dous primeiros libros, entón á xente pedÃaselle por unha banda xenerosidade económica e pola outra tempo e traballo", completa Villar. A idea convenceu a un bo número de poetas, alén dos promotores. Estevo Crus, Sechu Sende, Igor LugrÃs, Marilar Aleixandre, Yolanda Castaño, Emma Couceiro, Chus Nogueira, Carlos Quiroga, Emilio Insua ou Modesto Fraga participaron no proxecto, ata sumar dezaoito poetas implicados. De entrada pode semellar que unha proposta semellante, nun ámbito tradicionalmente minoritario como é poesÃa, estarÃa condenada ao fracaso, e aÃnda máis nun mercado do tamaño de Galicia. No entanto, funcionou. En total foron doce obras monográficas, unha escolma de poetas vascos e a AntoloxÃa de Poetas dos Noventa "dEfecto 2000".
Un grupo diferente
"Letras de cal diferénciase do que é un colectivo cuns postulados estéticos comúns. O obxectivo era ter unha canle de publicación para escritores noveis, e nese sentido non actuou como grupo poético convencional, senón como unha plataforma", explica a filóloga Chus Nogueira, que tamén participou nas actividades desta proposta. "FacÃamos de mediadores entre os autores e o público. Para nós era tan importante como editar os libros darlle difusión, e sempre acompañábamos as presentacións de actos públicos", lembra Villar, que coincide nas diferenzas entre os membros. "Eramos moi heteroxéneos no feito de escribir, e iso tamén lle deu diversidade ao que facÃamos. UnÃanos, máis do que o estilo, o que supuña o feito social de facer poesÃa e o esforzo por saÃr publicamente".
O traballo de edición
E aÃnda o conseguÃan. As tiraxes de cincocentos libros (actualmente a media dun tÃtulo de poesÃa está en trescentos exemplares) esgotábanse case sistematicamente. "Tiñan que se esgotar, tal e como estaba calculado, se non os acabábamos non tiñamos capacidade para tirar os seguintes", explica Eduardo Estévez, outro dos membros do colectivo. Segundo Rafa Villar, estes resultados acadábanse mediante unha dobre distribución, "a metade da edición Ãa para as librarÃas e o resto moviámolo nós por venda directa en recitais ou persoa a persoa". En xeral non lles faltaba material. Logo dos dous primeiros lanzamentos, non deixaron de chegar propostas ao consello de redacción. "Despois de os recibir, cando tiñamos ocasión de publicar dous novos tÃtulos, xuntabámonos e Ãamos descartando obras", explica Estévez. O proceso resultaba ben mais complexo do que pode semellar. "Era un consello editorial grande, entón acontecÃa bastante a miúdo que as votacións non saÃan como querÃa todo o mundo. Discusións hóuboas intensas desde o primeiro ata o último dÃa. Éramos moitas persoas e un grupo moi diverso", lembra este poeta. "De feito houbo case un ano en que estivemos sen publicar nada, porque vÃamos que a certa altura corrÃamos o risco de que se aprobasen libros con pouco apoio. Entón establecemos un sistema de votos mÃnimos para publicar algo". A pesar do complicado que puidese ser o proceso, con máis ou menos implicación dos participantes e pareceres variados, a cousa non acabou mal. "AÃnda somos todos bastante colegas", lembra Estévez.
O contexto
A situación da poesÃa en Galicia naquela metade dos anos oitenta explica en boa medida o éxito desta iniciativa. "Naquel momento habÃa un retroceso", explica Rafa Villar. "baixaba o número de libros de poesÃa publicados cada ano, e mesmo a cantidade de premios literarios. Ademais habÃa moi pouca xente nova nos libros que se publicaban". Segundo Chus Nogueira, "as editoras estaban a apostar naquel momento por unha poética máis clásica, e a vontade común dos membros de Letras era pórlle os medios para que a xente nova se dese a coñecer". Canda a ese declinar na publicación, naqueles anos Ãan aparecendo polo paÃs diferentes colectivos poéticos, e mesmo un público diferente ao habitual. "O comezo do proxecto coincidiu cun momento de certa efervescencia poética", concede Estévez. Un punto no que concorda Rafa Villar: "Vimos que habÃa xente interesada na poesÃa, tanto escribindo como lectores que demandaban cousas diferentes que se distanciasen do canon establecido", lembra este autor. "Hai unha serie de autores que nos coñecÃamos do Batallón Literario da Costa da Morte, outros participaran en grupos de carácter local, e aÃnda que é difÃcil vencellar Letras de Cal a unha proposta concreta, o certo é que recollemos experiencias do momento", completa.
Maratón recitado
Alén da edición, a grande actividade de Letras foi a difusión da poesÃa. Os promotores daquela proposta cifran nuns douscentos os actos públicos que desenvolveu o colectivo durante os seus cinco anos aproximados de existencia. "Era unha actividade moi intensa. Fundamentalmente facÃanse recitais e presentacións. Por exemplo en Compostela facÃamos un recital mensual, e en ocasións mesmo dous en trinta dÃas. Ademais incorporábamos novos espazos para a poesÃa, coma os pubs. EntendÃamos que estaba moi metida en ámbitos académicos ou formais, e tentábamos chegar a xente máis nova", lembra Villar. Unha proposta na que esta iniciativa editorial continuaba en nova medida o traballo do xa mencionado Batallón da Costa da Morte.
O enfrontamento
Esta aposta polos poetas novos petou en certa medida co sistema establecido. "En certo xeito aproveitamos que uns anos antes houbera unha polémica entre poetas vellos e novos, ou á inversa, a raÃz dunha intervención miña nun congreso de escritores novos na que falaba de matar o pai e enterralo en cal viva", sinala Villar. "O nome de Letras de Cal era tamén un xogo con esta polémica" na que interviron vivamente, entre outros, UxÃo Novoneyra. De calquera xeito, este proxecto de autoedición dos poetas novos non deu nun ataque continuo contra o xa establecido. "Nalgún momento houbo certas tensións, pero non enfrontamento. Cando montamos Letras xa tiñamos superada esa fase e quixemos facer unha chiscada, entendendo que éramos algo diferente", apunta Villar.
Final
"En 2002 vimos que a cousa Ãa a menos. Non tiñamos a mesma resposta do público. É difÃcil saber por qué, poden ser ciclos que se dan. O que constatamos foi que habÃa que espazar os recitais, que custaba máis vender os libros e que non tiña moita viabilidade, e pareceunos o máis congruente pechar todo", resume Villar o final do colectivo. Estévez sinala que "contra o final do proxecto comezou a se notar un baixón na actividade poética, e penso que aÃnda hoxe estamos a saÃr del, semella que volta haber moita xente nova publicando". Pola súa banda, Chus Nogueira apunta que "tampouco hai unha postura pública de por que fechou. Chegou un momento en que o proxecto se foi apagando. Entre outras cousas porque mudaron os tempos e foron xurdindo coleccións de poesÃa. Perdeuse un pouco o interese e o obxectivo primeiro. Tamén funcionaba de xeito voluntario, e era difÃcil sostelo". No mesmo sentido, Estévez completa que "un dos problemas que tiña o proxecto era que nas tomas de decisión participaba todo o mundo, pero na xestión era moi pouca xente, e iso sempre desgasta moito".
A colleita
"En boa medida conseguiu marcar a tendencia editorial e romper unha serie de inercias. Nese sentido puxo enriba da mesa un debate sobre de quen é a literatura e quen ten dereito a publicar", lembra Chus Nogueira. "O proxecto canalizou e fixo visible unha serie de xente moi nova que en moitas ocasións tiraban alà o seu primeiro libro e que seguiron publicando ata o de agora con moito recoñecemento, coma Olga Novo ou MarÃa Lado por exemplo", completa. Pola súa banda, Estévez considera que "Letras non deu a coñecer a xeración dos noventa, senón que foi á saÃda á rúa daquela xeración, unha especie de entrada formal no sistema daqueles autores, non tanto como poetas senón como xestores. Naquel momento era xente dos oitenta os que levaban en certa medida o sistema cultural, formaban os xurados ou dirixÃan as editoriais. Letras serviu para consolidar nese sentido novos autores". Dun xeito ou doutro, non cabe dúbida de que Letras de Cal conseguiu mudar o panorama poético da fin do século XX. AÃnda en 2004 vÃa a luz na editorial Laiovento unha tese de Miguel Louzao que se analizaba polo miúdo a historia deste colectivo. E as que virán.
dEfecto 2000: unha antoloxÃa de poetas dos 90.A intención era basicamente aplicar o sistema de edición de fanzines a libros de poesÃa. É dicir, reunir un grupo de persoas interesadas, xuntar cartos e con eles publicar dous libros. E co obtido pola venda deles financiar os dous seguintes. E continuar asÃ. Segundo explica Rafa Villar, iniciador canda a Eduardo Estévez deste proxecto, "eu coñecÃa persoalmente a moita da xente que se integrou no proxecto, fomos falando un por un e conteilles a idea que tiña na cabeza: Unha editora de libros de poesÃa para xente nova, que fose un proxecto aberto, participativo e sen ánimo de lucro. E todos estaban de acordo con iso". Integrarse no proxecto esixÃa, desde logo, un compromiso. "HabÃa que pór un diñeiro inicial para tirar os dous primeiros libros, entón á xente pedÃaselle por unha banda xenerosidade económica e pola outra tempo e traballo", completa Villar. A idea convenceu a un bo número de poetas, alén dos promotores. Estevo Crus, Sechu Sende, Igor LugrÃs, Marilar Aleixandre, Yolanda Castaño, Emma Couceiro, Chus Nogueira, Carlos Quiroga, Emilio Insua ou Modesto Fraga participaron no proxecto, ata sumar dezaoito poetas implicados. De entrada pode semellar que unha proposta semellante, nun ámbito tradicionalmente minoritario como é poesÃa, estarÃa condenada ao fracaso, e aÃnda máis nun mercado do tamaño de Galicia. No entanto, funcionou. En total foron doce obras monográficas, unha escolma de poetas vascos e a AntoloxÃa de Poetas dos Noventa "dEfecto 2000".
Un grupo diferente
"Letras de cal diferénciase do que é un colectivo cuns postulados estéticos comúns. O obxectivo era ter unha canle de publicación para escritores noveis, e nese sentido non actuou como grupo poético convencional, senón como unha plataforma", explica a filóloga Chus Nogueira, que tamén participou nas actividades desta proposta. "FacÃamos de mediadores entre os autores e o público. Para nós era tan importante como editar os libros darlle difusión, e sempre acompañábamos as presentacións de actos públicos", lembra Villar, que coincide nas diferenzas entre os membros. "Eramos moi heteroxéneos no feito de escribir, e iso tamén lle deu diversidade ao que facÃamos. UnÃanos, máis do que o estilo, o que supuña o feito social de facer poesÃa e o esforzo por saÃr publicamente".
O traballo de edición
E aÃnda o conseguÃan. As tiraxes de cincocentos libros (actualmente a media dun tÃtulo de poesÃa está en trescentos exemplares) esgotábanse case sistematicamente. "Tiñan que se esgotar, tal e como estaba calculado, se non os acabábamos non tiñamos capacidade para tirar os seguintes", explica Eduardo Estévez, outro dos membros do colectivo. Segundo Rafa Villar, estes resultados acadábanse mediante unha dobre distribución, "a metade da edición Ãa para as librarÃas e o resto moviámolo nós por venda directa en recitais ou persoa a persoa". En xeral non lles faltaba material. Logo dos dous primeiros lanzamentos, non deixaron de chegar propostas ao consello de redacción. "Despois de os recibir, cando tiñamos ocasión de publicar dous novos tÃtulos, xuntabámonos e Ãamos descartando obras", explica Estévez. O proceso resultaba ben mais complexo do que pode semellar. "Era un consello editorial grande, entón acontecÃa bastante a miúdo que as votacións non saÃan como querÃa todo o mundo. Discusións hóuboas intensas desde o primeiro ata o último dÃa. Éramos moitas persoas e un grupo moi diverso", lembra este poeta. "De feito houbo case un ano en que estivemos sen publicar nada, porque vÃamos que a certa altura corrÃamos o risco de que se aprobasen libros con pouco apoio. Entón establecemos un sistema de votos mÃnimos para publicar algo". A pesar do complicado que puidese ser o proceso, con máis ou menos implicación dos participantes e pareceres variados, a cousa non acabou mal. "AÃnda somos todos bastante colegas", lembra Estévez.
O contexto
A situación da poesÃa en Galicia naquela metade dos anos oitenta explica en boa medida o éxito desta iniciativa. "Naquel momento habÃa un retroceso", explica Rafa Villar. "baixaba o número de libros de poesÃa publicados cada ano, e mesmo a cantidade de premios literarios. Ademais habÃa moi pouca xente nova nos libros que se publicaban". Segundo Chus Nogueira, "as editoras estaban a apostar naquel momento por unha poética máis clásica, e a vontade común dos membros de Letras era pórlle os medios para que a xente nova se dese a coñecer". Canda a ese declinar na publicación, naqueles anos Ãan aparecendo polo paÃs diferentes colectivos poéticos, e mesmo un público diferente ao habitual. "O comezo do proxecto coincidiu cun momento de certa efervescencia poética", concede Estévez. Un punto no que concorda Rafa Villar: "Vimos que habÃa xente interesada na poesÃa, tanto escribindo como lectores que demandaban cousas diferentes que se distanciasen do canon establecido", lembra este autor. "Hai unha serie de autores que nos coñecÃamos do Batallón Literario da Costa da Morte, outros participaran en grupos de carácter local, e aÃnda que é difÃcil vencellar Letras de Cal a unha proposta concreta, o certo é que recollemos experiencias do momento", completa.
Maratón recitado
Alén da edición, a grande actividade de Letras foi a difusión da poesÃa. Os promotores daquela proposta cifran nuns douscentos os actos públicos que desenvolveu o colectivo durante os seus cinco anos aproximados de existencia. "Era unha actividade moi intensa. Fundamentalmente facÃanse recitais e presentacións. Por exemplo en Compostela facÃamos un recital mensual, e en ocasións mesmo dous en trinta dÃas. Ademais incorporábamos novos espazos para a poesÃa, coma os pubs. EntendÃamos que estaba moi metida en ámbitos académicos ou formais, e tentábamos chegar a xente máis nova", lembra Villar. Unha proposta na que esta iniciativa editorial continuaba en nova medida o traballo do xa mencionado Batallón da Costa da Morte.
O enfrontamento
Esta aposta polos poetas novos petou en certa medida co sistema establecido. "En certo xeito aproveitamos que uns anos antes houbera unha polémica entre poetas vellos e novos, ou á inversa, a raÃz dunha intervención miña nun congreso de escritores novos na que falaba de matar o pai e enterralo en cal viva", sinala Villar. "O nome de Letras de Cal era tamén un xogo con esta polémica" na que interviron vivamente, entre outros, UxÃo Novoneyra. De calquera xeito, este proxecto de autoedición dos poetas novos non deu nun ataque continuo contra o xa establecido. "Nalgún momento houbo certas tensións, pero non enfrontamento. Cando montamos Letras xa tiñamos superada esa fase e quixemos facer unha chiscada, entendendo que éramos algo diferente", apunta Villar.
Final
"En 2002 vimos que a cousa Ãa a menos. Non tiñamos a mesma resposta do público. É difÃcil saber por qué, poden ser ciclos que se dan. O que constatamos foi que habÃa que espazar os recitais, que custaba máis vender os libros e que non tiña moita viabilidade, e pareceunos o máis congruente pechar todo", resume Villar o final do colectivo. Estévez sinala que "contra o final do proxecto comezou a se notar un baixón na actividade poética, e penso que aÃnda hoxe estamos a saÃr del, semella que volta haber moita xente nova publicando". Pola súa banda, Chus Nogueira apunta que "tampouco hai unha postura pública de por que fechou. Chegou un momento en que o proxecto se foi apagando. Entre outras cousas porque mudaron os tempos e foron xurdindo coleccións de poesÃa. Perdeuse un pouco o interese e o obxectivo primeiro. Tamén funcionaba de xeito voluntario, e era difÃcil sostelo". No mesmo sentido, Estévez completa que "un dos problemas que tiña o proxecto era que nas tomas de decisión participaba todo o mundo, pero na xestión era moi pouca xente, e iso sempre desgasta moito".
A colleita
"En boa medida conseguiu marcar a tendencia editorial e romper unha serie de inercias. Nese sentido puxo enriba da mesa un debate sobre de quen é a literatura e quen ten dereito a publicar", lembra Chus Nogueira. "O proxecto canalizou e fixo visible unha serie de xente moi nova que en moitas ocasións tiraban alà o seu primeiro libro e que seguiron publicando ata o de agora con moito recoñecemento, coma Olga Novo ou MarÃa Lado por exemplo", completa. Pola súa banda, Estévez considera que "Letras non deu a coñecer a xeración dos noventa, senón que foi á saÃda á rúa daquela xeración, unha especie de entrada formal no sistema daqueles autores, non tanto como poetas senón como xestores. Naquel momento era xente dos oitenta os que levaban en certa medida o sistema cultural, formaban os xurados ou dirixÃan as editoriais. Letras serviu para consolidar nese sentido novos autores". Dun xeito ou doutro, non cabe dúbida de que Letras de Cal conseguiu mudar o panorama poético da fin do século XX. AÃnda en 2004 vÃa a luz na editorial Laiovento unha tese de Miguel Louzao que se analizaba polo miúdo a historia deste colectivo. E as que virán.
AÃnda que non foi a última obra que editou Letras de Cal, "dEfecto 2000" considérase case coma canto de cisne do colectivo. "Foi culminante. RecollÃa parte da nosa traxectoria e era unha antoloxÃa que non era nin de autor nin de crÃtico, fÃxose asembleariamente", explica Rafa Villar. Partindo da premisa de seleccionar autores que se deron a coñecer ao longo daquela década, os membros do colectivo foron propondo nomes, e unha vez chegados a un acordo, comisións de tres e catro persoas encargábanse de escoller os poemas. "Quedou algo un pouco raro ás veces, non ten unha liña moi marcada ao ser participada por moita xente. Para nós é unha fotografÃa da época", rememora este poeta.
En dEfecto 2000 participaron Marilar Aleixandre, Fran Alonso, Yolanda Castaño, MarÃa do Cebreiro, Xabier Cordal, Emma Couceiro, Estevo Creus, Marta Dacosta, Eduardo Estévez, Celso Fdez. SanmartÃn, Lupe Gómez, MarÃa Lado, Igor LugrÃs, Olga Novo, Manuel Outeiriño, Chus Pato, Isolda Santiago, Sechu Sende, Francisco Souto, Miro Villar e Rafa Villar. Agradecemos a Eduardo Estévez e aos autores participantes a súa colaboración na difusión deste texto.
