Moitos dos nosos emigrantes marcharon a América sen máis beneficio que o posto e coa incerteza do que lles agardaba. Analfabetos e pobres traballaron no novo continente para enviar de volta a Galicia non só cartos, senón o máis inmaterial e máis prezado de todos os agasallos: a educación. A emigración galega creou sociedades que fundaron colexios, centros académicos e mesmo impulsaron un sistema de bolsas que formaron parte dun proxecto educativo que non ten precedentes. Son as sociedades instructivas que cumpren cen anos da súa creación.
Ser analfabeto non quere dicir ser ignorante e todos os nosos emigrantes procuraron que os seus fillos, sobriños, parentes e amigos tiveran a posibilidade da que non gozaron eles, de instruÃrse. Vicente Peña, pedagogo e membro do Arquivo da Emigración Galega (AEG) que ten unha tese e varios libros publicados sobre o tema, asegura que a motivación que levou aos nosos emigrantes a desenvolver sociedades de carácter educativo viña por dous motivos “preparar a xente para o éxodo e, por outra banda, tendo en conta que crÃan que existÃa un futuro para Galicia, pensaron en preparar á xente para a agricultura e a gandeirÃa, que eran os dous sustentos económicos do paÃs”. Por todo isto as sociedades, centros galegos e demais fórmulas asociativas dos galegos na emigración foron financiando unha educación en dúas direccións: unha no propio paÃs de residencia (dÃgase Arxentina, Cuba ou Uruguai, por citar algúns paÃses) e outra en Galicia, mediante partidas económicas que os emigrantes enviaban cunha periodicidade variable.
A especificidade
Pero hai moitas compoñentes neste proxecto educativo que o converten en especial. En primeiro lugar porque é un proxecto comunitario. Tal e como explica Vicente Peña “poucas veces se desenvolveu este tipo de iniciativas a cargo dun benefactor individual (como si acontece no caso de Portugal), senón que para que esas relacións se fraguaran foi preciso que os nosos galegos se articularan en sociedades na emigración”. Fórmulas xurÃdicas que tiñan un dobre compoñente estatutario segundo figuran nos seus estatutos, por unha banda educativo e por outra banda lúdico (a maiores acabaron tendo un compoñente sanitario ofrecendo un modelo “sui generis” de seguridade social propio). Vicente Peña destaca este feito pola importancia que estas sociedades se preocuparan desde as súas orixes, polo problema educativo.
Existe un segundo aspecto destacado deste proceso. É o feito de que este modelo educativo que tivo o seu apoxeo no século XX, foi moi innovador na metodoloxÃa e que se inspirou nas vagas renovadoras que chegaron á pedagoxÃa a principios dese século. “A fonte de inspiración, explica Vicente, foi moi diversa. Os movementos da escola nova, a escola racionalista ou mesmo o movemento sarmientino de Arxentina (Sarmiento foi impulsor dunha escola pública) foron algúns dos idearios nos que beberon os nosos emigrantes e que chegan aquà de volta”. Pero a maior renovación que traen os cartos emigrantes para a educación vén na galeguización do ensino. Explica Vicente Peña que “van ser os primeiros que traten de impoñer as materias relacionadas con Galicia; desde a lingua galega, a gramática galega, a xeografÃa galega... ademais de tentar inculcar un ensino laico”. É o terceiro aspecto que lle confire un aire completamente novidoso e destacado á nosa historia da educación galega. Un feito non exento de polémica que chocaba co modelo arcaico de escola (tanto pública como privada), que chegou a forzar o peche dalgunhas destas escolas da emigración que tamén sufriu o goteo económico durante os anos da Guerra Civil Española.
Dúas etapas
A primeira deste modelo educativo é a sociedade Aresana de Instrución (creada en Ares en 1904), á que seguiron preto de 250 escolas que mantiveron a 336 aulas durante o último século. Foron mantidas por preto de 525 sociedades que se artellaban en función de ámbitos territoriais que Ãan desde os lugares ata as comarcas (que equivalen ao que hoxe son os partidos xudiciais). Fórmulas que “mantiñan as súas actividades mediante as cotas dos socios, coas achegas dalgún socio benefactor e cos cartos que recadaban nas actividades de tipo recreativo”. Con eses cartos as sociedades, ademais de fomentar o ensino, foron construÃndo edificios para tal efecto (Vicente Peña estima en 185 os edificios construÃdos e que responden ás caracterÃsticas constructivas da emigración).
En todo caso, os historiadores destacan que non é un proxecto novo, xa que as relacións educativas con América se materializaban ao principio do século XVII e que tiñan como protagonistas aos indianos. Vicente explica que este perÃodo, que abrangue ata o século XX e que denomina protohistoria da educación, “eran centros de carácter relixioso, conventuais, para entendérmonos, pero que supuxeron unha parte da educación. Despois, existiu outro proceso colectivo que arranca a mediado do século XVIII en Madrid, na que se crea a congregación do Apóstolo Santiago co obxectivo de realizar actos de carácter relixioso a favor do Apóstolo. Sen embargo, teñen unha vertente educativa porque crean orfanatos para acoller aos máis desamparados”. Desta primeira etapa da educación. Ese proceso é de carácter individual e ten permanencia ata hoxe xa que segue habendo algún galego adiñeirado que está intervindo no campo da educación (cun sistema de bolsas de bolsas, promovendo cursos de verán...).
A dÃa de hoxe
Co regreso, envellecemento e morte dos emigrantes, a mellora do sistema educativo en Galicia foron pechando estas escolas e viraron as tornas. Da outra banda do Atlántico, en 1998, o Centro Galego de Bos Aires promoveu a creación do último centro educativo destas caracterÃsticas. Pero agora xa non foi financiado polas sociedades galegas a través das súas cotas, senón pola Xunta de Galicia a través da Fundación Galicia-Emigración. Trátase dun modelo educativo mixto ao que acceden os fillos dos emigrantes e que comparte co sistema dos dous paÃses, o arxentino e o galego. Desta banda, os edificios que antes serviron como escolas emigrantes hoxe están en situación desigual. As que non están deterioradas serven de centros socioculturais das asociacións de amas de casa, de cazadores, de veciños dos diferentes lugares, un patrimonio arquitectónico e cultural que está a ser catalogado polo Arquivo da Emigración Galega do Consello da Cultura Galega.
Ser analfabeto non quere dicir ser ignorante e todos os nosos emigrantes procuraron que os seus fillos, sobriños, parentes e amigos tiveran a posibilidade da que non gozaron eles, de instruÃrse. Vicente Peña, pedagogo e membro do Arquivo da Emigración Galega (AEG) que ten unha tese e varios libros publicados sobre o tema, asegura que a motivación que levou aos nosos emigrantes a desenvolver sociedades de carácter educativo viña por dous motivos “preparar a xente para o éxodo e, por outra banda, tendo en conta que crÃan que existÃa un futuro para Galicia, pensaron en preparar á xente para a agricultura e a gandeirÃa, que eran os dous sustentos económicos do paÃs”. Por todo isto as sociedades, centros galegos e demais fórmulas asociativas dos galegos na emigración foron financiando unha educación en dúas direccións: unha no propio paÃs de residencia (dÃgase Arxentina, Cuba ou Uruguai, por citar algúns paÃses) e outra en Galicia, mediante partidas económicas que os emigrantes enviaban cunha periodicidade variable.
A especificidade
Pero hai moitas compoñentes neste proxecto educativo que o converten en especial. En primeiro lugar porque é un proxecto comunitario. Tal e como explica Vicente Peña “poucas veces se desenvolveu este tipo de iniciativas a cargo dun benefactor individual (como si acontece no caso de Portugal), senón que para que esas relacións se fraguaran foi preciso que os nosos galegos se articularan en sociedades na emigración”. Fórmulas xurÃdicas que tiñan un dobre compoñente estatutario segundo figuran nos seus estatutos, por unha banda educativo e por outra banda lúdico (a maiores acabaron tendo un compoñente sanitario ofrecendo un modelo “sui generis” de seguridade social propio). Vicente Peña destaca este feito pola importancia que estas sociedades se preocuparan desde as súas orixes, polo problema educativo.
Existe un segundo aspecto destacado deste proceso. É o feito de que este modelo educativo que tivo o seu apoxeo no século XX, foi moi innovador na metodoloxÃa e que se inspirou nas vagas renovadoras que chegaron á pedagoxÃa a principios dese século. “A fonte de inspiración, explica Vicente, foi moi diversa. Os movementos da escola nova, a escola racionalista ou mesmo o movemento sarmientino de Arxentina (Sarmiento foi impulsor dunha escola pública) foron algúns dos idearios nos que beberon os nosos emigrantes e que chegan aquà de volta”. Pero a maior renovación que traen os cartos emigrantes para a educación vén na galeguización do ensino. Explica Vicente Peña que “van ser os primeiros que traten de impoñer as materias relacionadas con Galicia; desde a lingua galega, a gramática galega, a xeografÃa galega... ademais de tentar inculcar un ensino laico”. É o terceiro aspecto que lle confire un aire completamente novidoso e destacado á nosa historia da educación galega. Un feito non exento de polémica que chocaba co modelo arcaico de escola (tanto pública como privada), que chegou a forzar o peche dalgunhas destas escolas da emigración que tamén sufriu o goteo económico durante os anos da Guerra Civil Española.
Dúas etapas
A primeira deste modelo educativo é a sociedade Aresana de Instrución (creada en Ares en 1904), á que seguiron preto de 250 escolas que mantiveron a 336 aulas durante o último século. Foron mantidas por preto de 525 sociedades que se artellaban en función de ámbitos territoriais que Ãan desde os lugares ata as comarcas (que equivalen ao que hoxe son os partidos xudiciais). Fórmulas que “mantiñan as súas actividades mediante as cotas dos socios, coas achegas dalgún socio benefactor e cos cartos que recadaban nas actividades de tipo recreativo”. Con eses cartos as sociedades, ademais de fomentar o ensino, foron construÃndo edificios para tal efecto (Vicente Peña estima en 185 os edificios construÃdos e que responden ás caracterÃsticas constructivas da emigración).
En todo caso, os historiadores destacan que non é un proxecto novo, xa que as relacións educativas con América se materializaban ao principio do século XVII e que tiñan como protagonistas aos indianos. Vicente explica que este perÃodo, que abrangue ata o século XX e que denomina protohistoria da educación, “eran centros de carácter relixioso, conventuais, para entendérmonos, pero que supuxeron unha parte da educación. Despois, existiu outro proceso colectivo que arranca a mediado do século XVIII en Madrid, na que se crea a congregación do Apóstolo Santiago co obxectivo de realizar actos de carácter relixioso a favor do Apóstolo. Sen embargo, teñen unha vertente educativa porque crean orfanatos para acoller aos máis desamparados”. Desta primeira etapa da educación. Ese proceso é de carácter individual e ten permanencia ata hoxe xa que segue habendo algún galego adiñeirado que está intervindo no campo da educación (cun sistema de bolsas de bolsas, promovendo cursos de verán...).
A dÃa de hoxe
Co regreso, envellecemento e morte dos emigrantes, a mellora do sistema educativo en Galicia foron pechando estas escolas e viraron as tornas. Da outra banda do Atlántico, en 1998, o Centro Galego de Bos Aires promoveu a creación do último centro educativo destas caracterÃsticas. Pero agora xa non foi financiado polas sociedades galegas a través das súas cotas, senón pola Xunta de Galicia a través da Fundación Galicia-Emigración. Trátase dun modelo educativo mixto ao que acceden os fillos dos emigrantes e que comparte co sistema dos dous paÃses, o arxentino e o galego. Desta banda, os edificios que antes serviron como escolas emigrantes hoxe están en situación desigual. As que non están deterioradas serven de centros socioculturais das asociacións de amas de casa, de cazadores, de veciños dos diferentes lugares, un patrimonio arquitectónico e cultural que está a ser catalogado polo Arquivo da Emigración Galega do Consello da Cultura Galega.
