Afonso X, un rei rodeado de intrigas aristócratas; enfrontado á Igrexa de Santiago e á nobreza galega, acolleu na súa corte de Toledo o mellor da creación artÃstica da súa época e escribe as "Cantigas de Santa MarÃa", o principal monumento da lÃrica medieval en galego. Unha exposición converterá no 2004 o medieval Pazo de XelmÃrez nunha corte medieval e investigará a relación entre Galicia e as cantigas. Desvelamos co seu comisario, o musicólogo Antoni Rosell, as estratexias para conseguilo.
A historia ten ironÃas. O Pazo de XelmÃrez, na Praza do Obradoiro de Santiago, acollerá o ano que vén a exposición “Santa MarÃa, Estrela do dÃa. O humano e o divino nas Cantigas de Santa MarÃa de Afonso X”. O Pazo é un dos poucos recintos románicos civÃs que se conservan en Galicia e hoxe en dÃa forma parte da residencia oficial do Arcebispo de Santiago de Compostela. Pero no século XIII nas súas salas de pedra intrigouse contra os proxectos de Afonso X o Sabio. Moitos séculos despois, a exposición homenaxeará a maior producción literaria do seu tempo na PenÃnsula: as “Cantigas”, elaboradas en parte polo mesmo rei. O obxectivo desta ampla exposición será a representación do mundo medieval, a análise da relixiosidade na época e a presencia de Galicia nese cancioneiro elaborado na corte de Afonso X. Antoni Rossell, un experto en música medieval e director do Centro de Estudios Trobadorescos de Occitania que está a preparar a montaxe da exposición, afirma que “a través das Cantigas tiñamos todas as facetas sociais da Idade Media: a polÃtica, as tradicións populares, a liturxia e as devocións, o comercio... As Cantigas son un corpus privilexiado para montar unha exposición sobre a época”.
Porque as “Cantigas de Santa MarÃa” son un corpus que se pode ler de mil maneiras distintas. Foron creadas na corte do rei Afonso X, e parece estar bastante claro que el participou tamén na redacción dalgúns poemas e na planificación xeral. Trátase de 427 poemas dedicados á Virxe, profusamente ilustrados. A cada verso de cada poema correspóndelle unha miniatura de elevadÃsima calidade na que se describe a escena. Xunto ás análises dos filólogos medievalistas, a análise dos historiadores da arte, dos musicólogos, calquera persoa pode recoñecer aÃnda hoxe as historias contadas a través das imaxes. E están en galego: o idioma “fashion” do século XIII na PenÃnsula. O propio Rei Afonso X posiblemente aprendeu o idioma durante a súa nenez no Reino de Galicia. A vinculación entre territorio e poesÃa é o punto de partida da exposición: “O punto de partida inicial era reivindicar a galeguidade das cantigas”, explica Rosell, “un dos obxectivos é situar nun mapa o culto mariano en Galicia, a peregrinación compostelá e as relacións do monarca co paÃs. Esta exposición non serÃa a mesma en Madrid, Toledo ou Utrecht”.
Na busca de intermediarios
Mil formas distintas de comprender as “Cantigas”, de meterse no complexo mundo medieval a través dun único texto. Os comisarios das exposicións teñen que pensar ancoraxes dende as que o público poida introducirse, en moitos casos por primeira vez, nun mundo do que nos separan 800 anos de historia. Hai que buscar “intermediarios”, segundo Antoni Rosell: “no noso caso son as miniaturas das cantigas, con todas as reservas, xa que hai que mirar as imaxes do Códice tendo en conta que a miúdo reproducen unha situación ideal. Pero as pezas orixinais que queremos presentar teñen todas a súa correspondencia nos obxectos que están representados nas miniaturas. Os obxectos reais son a testemuña da veracidade do documento, a garantÃa”. Falamos de espadas, de moedas, de pergameos, de códices, de instrumentos. Noutros casos, a intermediación provén da posta en escena dalgunhas das cantigas: “estamos pensando na representación dalgunhas das cantigas a través de monicreques, porque son elementos neutros. Se pos unha persoa, o seu xesto, a súa presencia, os seus ollos desvÃan a atención”.
De camiño cara á corte
Nos últimos anos, unha exposición sempre é unha exposición e mais as súas circunstancias. Actividades, conferencias e obradoiros completan os fondos que se poden atopar no recinto e converten o espacio museográfico nun trasunto de corte medieval. Na exposición “Santa MarÃa, estrela do dÃa” un tecido de sons, plumas de ganso e tecidos medievais sairán das mans de quen queira coñecer máis a fondo a época. “A nosa idea”, explica Rosell, “é que esta exposición xere elementos, porque parafraseando a un autor, ti non podes teorizar sobre o teatro se non o practicas”. Reconstruirase un scriptorium medieval –o obradoiro dos copistas– e crearanse obradoiros para a realización de miniaturas de códices, porque segundo afirma Rosell, “ata o momento en que non te pos a facer realmente un manuscrito, non sabes as posibilidades das tintas, nin os pigmentos, nin as plumas, nin os curtidos”.
Outros obradoiros reconstruirán os instrumentos musicais que aparecen debuxados no Códice, nas aulas do obradoiro do Arquivo de Documentación Musical-CAD da Deputación de Lugo, e serán coordinados por Luciano Pérez, un dos máis recoñecidos investigadores da instrumentación medieval en Galicia. Os alumnos crearán zanfonas e órganos tal e como aparecen nas miniaturas das cantigas. Un documental en vÃdeo permitirá coñecer detidamente o proceso de reconstrucción.
Deteñámonos un momento na lÃrica medieval: estamos acostumada a lela nos libros, pero na época era escoitada e cantada. A exposición terá no audio, na reconstrucción da música orixinal coa que puideron ser interpretadas estas pezas un dos eixes de difusión principal. Un CD que escolma dez cantigas relacionadas con Galicia buscará o equilibrio entre as melodÃas e instrumentacións ás que están acostumadas os nosos oÃdos e a fidelidade á desaparecida partitura orixinal. Neste momento o CD estase comezando a producir e distribuirase na exposición xunto co catálogo.
Un cambio na concepción
Ata o momento, o habitual no mundo cultural era centrar as exposicións do século XIII a través de Afonso X o Sabio. A exposición suporá unha viravolta cara á proximidade e o cotián. Segundo Antoni Rosell: “É certo que contamos con multitude de ilustracións de Alfonso X nas ‘CantigasÂ’, pero a utilización do monarca significarÃa desviar o obxectivo da nosa exposición cara á figura do Rei Sabio e o seu reino, cando o noso obxectivo orixinal consiste en potenciar o coñecemento das ‘CantigasÂ’, a lingua galega e o mundo galego medieval”
A historia ten ironÃas. O Pazo de XelmÃrez, na Praza do Obradoiro de Santiago, acollerá o ano que vén a exposición “Santa MarÃa, Estrela do dÃa. O humano e o divino nas Cantigas de Santa MarÃa de Afonso X”. O Pazo é un dos poucos recintos románicos civÃs que se conservan en Galicia e hoxe en dÃa forma parte da residencia oficial do Arcebispo de Santiago de Compostela. Pero no século XIII nas súas salas de pedra intrigouse contra os proxectos de Afonso X o Sabio. Moitos séculos despois, a exposición homenaxeará a maior producción literaria do seu tempo na PenÃnsula: as “Cantigas”, elaboradas en parte polo mesmo rei. O obxectivo desta ampla exposición será a representación do mundo medieval, a análise da relixiosidade na época e a presencia de Galicia nese cancioneiro elaborado na corte de Afonso X. Antoni Rossell, un experto en música medieval e director do Centro de Estudios Trobadorescos de Occitania que está a preparar a montaxe da exposición, afirma que “a través das Cantigas tiñamos todas as facetas sociais da Idade Media: a polÃtica, as tradicións populares, a liturxia e as devocións, o comercio... As Cantigas son un corpus privilexiado para montar unha exposición sobre a época”.
Porque as “Cantigas de Santa MarÃa” son un corpus que se pode ler de mil maneiras distintas. Foron creadas na corte do rei Afonso X, e parece estar bastante claro que el participou tamén na redacción dalgúns poemas e na planificación xeral. Trátase de 427 poemas dedicados á Virxe, profusamente ilustrados. A cada verso de cada poema correspóndelle unha miniatura de elevadÃsima calidade na que se describe a escena. Xunto ás análises dos filólogos medievalistas, a análise dos historiadores da arte, dos musicólogos, calquera persoa pode recoñecer aÃnda hoxe as historias contadas a través das imaxes. E están en galego: o idioma “fashion” do século XIII na PenÃnsula. O propio Rei Afonso X posiblemente aprendeu o idioma durante a súa nenez no Reino de Galicia. A vinculación entre territorio e poesÃa é o punto de partida da exposición: “O punto de partida inicial era reivindicar a galeguidade das cantigas”, explica Rosell, “un dos obxectivos é situar nun mapa o culto mariano en Galicia, a peregrinación compostelá e as relacións do monarca co paÃs. Esta exposición non serÃa a mesma en Madrid, Toledo ou Utrecht”.
Na busca de intermediarios
Mil formas distintas de comprender as “Cantigas”, de meterse no complexo mundo medieval a través dun único texto. Os comisarios das exposicións teñen que pensar ancoraxes dende as que o público poida introducirse, en moitos casos por primeira vez, nun mundo do que nos separan 800 anos de historia. Hai que buscar “intermediarios”, segundo Antoni Rosell: “no noso caso son as miniaturas das cantigas, con todas as reservas, xa que hai que mirar as imaxes do Códice tendo en conta que a miúdo reproducen unha situación ideal. Pero as pezas orixinais que queremos presentar teñen todas a súa correspondencia nos obxectos que están representados nas miniaturas. Os obxectos reais son a testemuña da veracidade do documento, a garantÃa”. Falamos de espadas, de moedas, de pergameos, de códices, de instrumentos. Noutros casos, a intermediación provén da posta en escena dalgunhas das cantigas: “estamos pensando na representación dalgunhas das cantigas a través de monicreques, porque son elementos neutros. Se pos unha persoa, o seu xesto, a súa presencia, os seus ollos desvÃan a atención”.
De camiño cara á corte
Nos últimos anos, unha exposición sempre é unha exposición e mais as súas circunstancias. Actividades, conferencias e obradoiros completan os fondos que se poden atopar no recinto e converten o espacio museográfico nun trasunto de corte medieval. Na exposición “Santa MarÃa, estrela do dÃa” un tecido de sons, plumas de ganso e tecidos medievais sairán das mans de quen queira coñecer máis a fondo a época. “A nosa idea”, explica Rosell, “é que esta exposición xere elementos, porque parafraseando a un autor, ti non podes teorizar sobre o teatro se non o practicas”. Reconstruirase un scriptorium medieval –o obradoiro dos copistas– e crearanse obradoiros para a realización de miniaturas de códices, porque segundo afirma Rosell, “ata o momento en que non te pos a facer realmente un manuscrito, non sabes as posibilidades das tintas, nin os pigmentos, nin as plumas, nin os curtidos”.
Outros obradoiros reconstruirán os instrumentos musicais que aparecen debuxados no Códice, nas aulas do obradoiro do Arquivo de Documentación Musical-CAD da Deputación de Lugo, e serán coordinados por Luciano Pérez, un dos máis recoñecidos investigadores da instrumentación medieval en Galicia. Os alumnos crearán zanfonas e órganos tal e como aparecen nas miniaturas das cantigas. Un documental en vÃdeo permitirá coñecer detidamente o proceso de reconstrucción.
Deteñámonos un momento na lÃrica medieval: estamos acostumada a lela nos libros, pero na época era escoitada e cantada. A exposición terá no audio, na reconstrucción da música orixinal coa que puideron ser interpretadas estas pezas un dos eixes de difusión principal. Un CD que escolma dez cantigas relacionadas con Galicia buscará o equilibrio entre as melodÃas e instrumentacións ás que están acostumadas os nosos oÃdos e a fidelidade á desaparecida partitura orixinal. Neste momento o CD estase comezando a producir e distribuirase na exposición xunto co catálogo.
Un cambio na concepción
Ata o momento, o habitual no mundo cultural era centrar as exposicións do século XIII a través de Afonso X o Sabio. A exposición suporá unha viravolta cara á proximidade e o cotián. Segundo Antoni Rosell: “É certo que contamos con multitude de ilustracións de Alfonso X nas ‘CantigasÂ’, pero a utilización do monarca significarÃa desviar o obxectivo da nosa exposición cara á figura do Rei Sabio e o seu reino, cando o noso obxectivo orixinal consiste en potenciar o coñecemento das ‘CantigasÂ’, a lingua galega e o mundo galego medieval”