A evolución histórica do recoñecemento de bens culturais amosa como vai mudando a nosa concepción do patrimonio. Se nun primeiro momento foron edificios relixiosos os máis recoñecidos, houbo un período que destacou pola protección de castelos. Cara aos anos 60 as paraxes pintorescas e os conxuntos histórico artísticos eran os reis, e no 74 deuse unha choiva de petróglifos inédita. Ollamos como a evolución do patrimonio a través das declaracións de Bens de Interese Cultural.
A atendermos a listaxe que proporciona a Xunta no seu web co título de Relación de bens de interese cultural de Galicia (que recolle datos ata 2012), os primeiros BICs dos que temos constancia no país foron as Ruínas de Santo Domingo de Pontevedra e mais a igrexa de Santa María a Real de Sar, en Compostela. O 14 de agosto de 1895 o primeiro destes elementos era categorizado como Monumento mentres o templo compostelán obtiña o título de Monumento Nacional. A estes seguiríanos, no seguinte ano, a Catedral de Santiago, a Igrexa de San Francisco de Valdedeus, tamén en Compostela e a Igrexa en Convento de San Francisco en Pontevedra. En sucesivas declaracións, engadiríanse á lista a Catedral de Mondoñedo, a Capela do Hospital Real e o Convento de San Domingos de Compostela e mais a igrexa de San Francisco de Betanzos. Non foi ata 1921 que se incorpora incorpórase o primeiro monumento non relixioso, a Muralla de Lugo.
A importancia da Igrexa
Como se pode comprobar, a preeminencia de edificacións relixiosas é enorme nestes primeiros momentos de protección patrimonial. De feito, se contamos os 61 declarados ata a fin de 1939, só temos 10 expedientes que non corresponden a igrexas, conventos ou ruínas deste tipo de edificacións. Para alén da Muralla de Lugo, recoñecéronse neste período a Torre de Hércules, o Pazo Arcebispal de Xelmírez, o Hospital Real (ou Hostal dos Reis Católicos), as Termas de Lugo, o templo de Santa Baia de Bóveda, o Castelo de Monterrei, as Torres do Oeste e, como primeiro castro, as ruínas de Santa Trega.
Conxuntos, territorios e un monte de castelos
Nos anos corenta detéctase unha maior variedade en canto a monumentos protexidos e aparecen os primeiros recoñecementos para conxuntos históricos, a comezar polo de Compostela. Tamén se inclúen partes das zonas monumentais da Coruña e Lugo, a vila de Ribadavia, o xardín de Padrón (único Xardín Artístico da listaxe), ou o Poboado de Portomarín, que se declara Territorio Histórico en 1946 (o que non salvou a vila de ser anegada polo encoro de Belesar anos despois). Mención aparte merece 1949, ano no que un decreto de protección de castelos a nivel estatal protexe todas cantas torres, castelos e fortalezas estean distribuídas por todo o territorio do Estado. Destas, a listaxe da Xunta marca 170 construcións no noso territorio que obteñen a declaración de BIC neste ano.
Dos Museos ao Camiño
En 1962 incorpóranse unha serie de novidades á listaxe. Considéranse por vez primeira como "monumentos histórico-artísticos" os museos de Belas Artes da Coruña, Provincial de Lugo, Arqueolóxico de Ourense, o do Monte de Santa Trega, o de Pontevedra e o de Castrelos, en Vigo, todo un recoñecemento a estas institucións. O Castro de Elviña é o segundo resto deste tipo protexido (no 63 sumaríase o de Armeá, integrado coa Basílica da Asunción en Santa Mariña de Augas Santas) e entran como Paraxes Pintorescas o Conxunto de parque-xardín e carballeira de Caldas e o Monte Lobeira, en Vilagarcía. Pouco tempo despois sumaríanselles Ancares, o lugar de Chelo e Padrón. No entanto, o máis destacado dese ano é a incorporación do Camiño de Santiago á lista, na forma de Conxunto Histórico-Artístico. Esta sería a primeira de toda unha serie de recoñecementos legais para a Ruta Xacobea, que continúan a día de hoxe cos procesos de delimitación da mesma.
Tempos de conxuntos
Esta categoría, que só se aplicara poucos anos antes ao conxunto histórico de Pontevedra, pasou a ser unha das máis empregadas nas declaracións subseguintes, a tomar o relevo dos diferentes tipos de monumentos como a máis popular. Cascos históricos e zonas de Allariz, Betanzos, Tui, Lugo, Ourense, Monforte, Pazos do Arenteiro ou a Comarca Eumesa, así como algún pazos, igrexas e mesmo os restos da antiga fábrica de Sargadelos obtiveron esta declaración ao longo desta década e dos primeiros anos 70. Despois, semellou pasar de moda, xa que non aparece entre o 75 e o 82. No entanto, desde ese ano e ata o 95 decláranse dez máis, o que a volta facer a máis popular das categorías empregadas nese período. A partir de entón, e xa coa Lei de Patrimonio de Galicia en vigor, volta desaparecer case totalmente. Ocupa o seu lugar, de xeito puntual, a categoría Conxunto Histórico, que pasa a se aplicar ás zonas históricas de Castro Caldelas, Ribadeo, Vigo, Cambados e Ferrol desde entón.
Os petróglifos de Pontevedra
En 1974 outra declaración masiva faría engrosar de xeito impresionante a listaxe de bens coa máxima protección no noso país. Nada menos que 196 monumentos histórico-artísticos se incorporaron á listaxe. O responsable deste masivo recoñecemento é o Decreto 3741/1974 que protexe con esta figura os gravados rupestres da provincia de Pontevedra e os lista polo miúdo. Canda a estes, tamén se recoñeceron ese mesmo ano, coa mesma categoría, a Casa museo de Rosalía de Castro, o Mosteiro de San Salvador de Lourenzá e a Igrexa de San Pedro de Viveiro. Deste xeito temos que os bens amparados polas dúas declaracións masivas de 1949 e 1974 suman un total de 369, máis da metade dos recollidos na listaxe da Xunta (tiradas duplicidades).
Zonas e contornos
Nos anos oitenta son as zonas arqueolóxicas a que máis destacan no inventario, a protexer elementos que, mesmo sen ser espectaculares ou rechamantes, achegan importante información sobre o noso pasado histórico. A partir do 95 o interese por este tipo de mantense, nun bo número de casos a adaptar á lexislación autonómica declaracións anteriores, e engade os contornos de espazos xa protexidos como unha nova categoría que entra con forza. Deste xeito, o reconto final sitúa ás zonas arqueolóxicas, con 44 bens e os contornos, con 30, como segunda e cuarta categoría máis empregadas para a protección do noso patrimonio. De feito, todos os Bens catalogados como Contorno aparecen nesta listaxe a partir do 95. Semella evidente que nos primeiros anos desde a aprobación da Lei houbo un importante interese por delimitar estes espazos de protección e só en 5 anos incorporáronse 23 dos 30 rexistrados.
As máis recentes
Se ben a gráfica apunta que desde 1995, ano no que se aprobou a Lei de Patrimonio Cultural de Galicia, houbo só 90 aprobacións, debemos sumarlle a estas outras 36 que actualizan zonas arqueolóxicas xa declaradas en 1985 e 12 máis vencelladas á delimitación do Camiño Francés por diferentes concellos. De calquera xeito, de todos os BICs recoñecidos neste período trinta corresponden á delimitación de contornos de bens xa protexidos con anterioridade, polo que ficamos cunha cifra relativamente baixa de novas incorporacións en comparación a períodos anteriores.
Innovacións
Neste último período obsérvanse tamén certas innovacións, como é a incorporación (a máis recente da lista, en 2012), do primeiro ben inmaterial, co que se recoñeceu o conxunto da obra de Castelao. Desde aquela, o recoñecemento das coleccións artísticas e documentais de Abanca e de Afundación e mais do legado de Álvaro Gil supuxo un incremento histórico do número de bens mobles protexidos. Do mesmo xeito, a declaración da fábrica de Sargadelos en Cervo amosa a crecente sensibilidade polo patrimonio industrial e arquitectónico. A inminente aprobación da nova Lei do Patrimonio Cultural, con mencións explícitas a patrimonio subacuático, inmaterial, artístico, arquitectónico, ou á arquitectura moderna fan prever novas incorporacións ata o momento inéditas nesta listaxe. Na mesma liña, a declaración do Entroido ou da Semana Santa como Ben Cultural Inmaterial, ao abeiro da recente lei estatal para protexer este patrimonio abre a vía a novas incorporacións neste sentido.
A atendermos a listaxe que proporciona a Xunta no seu web co título de Relación de bens de interese cultural de Galicia (que recolle datos ata 2012), os primeiros BICs dos que temos constancia no país foron as Ruínas de Santo Domingo de Pontevedra e mais a igrexa de Santa María a Real de Sar, en Compostela. O 14 de agosto de 1895 o primeiro destes elementos era categorizado como Monumento mentres o templo compostelán obtiña o título de Monumento Nacional. A estes seguiríanos, no seguinte ano, a Catedral de Santiago, a Igrexa de San Francisco de Valdedeus, tamén en Compostela e a Igrexa en Convento de San Francisco en Pontevedra. En sucesivas declaracións, engadiríanse á lista a Catedral de Mondoñedo, a Capela do Hospital Real e o Convento de San Domingos de Compostela e mais a igrexa de San Francisco de Betanzos. Non foi ata 1921 que se incorpora incorpórase o primeiro monumento non relixioso, a Muralla de Lugo.
A importancia da Igrexa
Como se pode comprobar, a preeminencia de edificacións relixiosas é enorme nestes primeiros momentos de protección patrimonial. De feito, se contamos os 61 declarados ata a fin de 1939, só temos 10 expedientes que non corresponden a igrexas, conventos ou ruínas deste tipo de edificacións. Para alén da Muralla de Lugo, recoñecéronse neste período a Torre de Hércules, o Pazo Arcebispal de Xelmírez, o Hospital Real (ou Hostal dos Reis Católicos), as Termas de Lugo, o templo de Santa Baia de Bóveda, o Castelo de Monterrei, as Torres do Oeste e, como primeiro castro, as ruínas de Santa Trega.
Conxuntos, territorios e un monte de castelos
Nos anos corenta detéctase unha maior variedade en canto a monumentos protexidos e aparecen os primeiros recoñecementos para conxuntos históricos, a comezar polo de Compostela. Tamén se inclúen partes das zonas monumentais da Coruña e Lugo, a vila de Ribadavia, o xardín de Padrón (único Xardín Artístico da listaxe), ou o Poboado de Portomarín, que se declara Territorio Histórico en 1946 (o que non salvou a vila de ser anegada polo encoro de Belesar anos despois). Mención aparte merece 1949, ano no que un decreto de protección de castelos a nivel estatal protexe todas cantas torres, castelos e fortalezas estean distribuídas por todo o territorio do Estado. Destas, a listaxe da Xunta marca 170 construcións no noso territorio que obteñen a declaración de BIC neste ano.
Dos Museos ao Camiño
En 1962 incorpóranse unha serie de novidades á listaxe. Considéranse por vez primeira como "monumentos histórico-artísticos" os museos de Belas Artes da Coruña, Provincial de Lugo, Arqueolóxico de Ourense, o do Monte de Santa Trega, o de Pontevedra e o de Castrelos, en Vigo, todo un recoñecemento a estas institucións. O Castro de Elviña é o segundo resto deste tipo protexido (no 63 sumaríase o de Armeá, integrado coa Basílica da Asunción en Santa Mariña de Augas Santas) e entran como Paraxes Pintorescas o Conxunto de parque-xardín e carballeira de Caldas e o Monte Lobeira, en Vilagarcía. Pouco tempo despois sumaríanselles Ancares, o lugar de Chelo e Padrón. No entanto, o máis destacado dese ano é a incorporación do Camiño de Santiago á lista, na forma de Conxunto Histórico-Artístico. Esta sería a primeira de toda unha serie de recoñecementos legais para a Ruta Xacobea, que continúan a día de hoxe cos procesos de delimitación da mesma.
Tempos de conxuntos
Esta categoría, que só se aplicara poucos anos antes ao conxunto histórico de Pontevedra, pasou a ser unha das máis empregadas nas declaracións subseguintes, a tomar o relevo dos diferentes tipos de monumentos como a máis popular. Cascos históricos e zonas de Allariz, Betanzos, Tui, Lugo, Ourense, Monforte, Pazos do Arenteiro ou a Comarca Eumesa, así como algún pazos, igrexas e mesmo os restos da antiga fábrica de Sargadelos obtiveron esta declaración ao longo desta década e dos primeiros anos 70. Despois, semellou pasar de moda, xa que non aparece entre o 75 e o 82. No entanto, desde ese ano e ata o 95 decláranse dez máis, o que a volta facer a máis popular das categorías empregadas nese período. A partir de entón, e xa coa Lei de Patrimonio de Galicia en vigor, volta desaparecer case totalmente. Ocupa o seu lugar, de xeito puntual, a categoría Conxunto Histórico, que pasa a se aplicar ás zonas históricas de Castro Caldelas, Ribadeo, Vigo, Cambados e Ferrol desde entón.
Os petróglifos de Pontevedra
En 1974 outra declaración masiva faría engrosar de xeito impresionante a listaxe de bens coa máxima protección no noso país. Nada menos que 196 monumentos histórico-artísticos se incorporaron á listaxe. O responsable deste masivo recoñecemento é o Decreto 3741/1974 que protexe con esta figura os gravados rupestres da provincia de Pontevedra e os lista polo miúdo. Canda a estes, tamén se recoñeceron ese mesmo ano, coa mesma categoría, a Casa museo de Rosalía de Castro, o Mosteiro de San Salvador de Lourenzá e a Igrexa de San Pedro de Viveiro. Deste xeito temos que os bens amparados polas dúas declaracións masivas de 1949 e 1974 suman un total de 369, máis da metade dos recollidos na listaxe da Xunta (tiradas duplicidades).
Zonas e contornos
Nos anos oitenta son as zonas arqueolóxicas a que máis destacan no inventario, a protexer elementos que, mesmo sen ser espectaculares ou rechamantes, achegan importante información sobre o noso pasado histórico. A partir do 95 o interese por este tipo de mantense, nun bo número de casos a adaptar á lexislación autonómica declaracións anteriores, e engade os contornos de espazos xa protexidos como unha nova categoría que entra con forza. Deste xeito, o reconto final sitúa ás zonas arqueolóxicas, con 44 bens e os contornos, con 30, como segunda e cuarta categoría máis empregadas para a protección do noso patrimonio. De feito, todos os Bens catalogados como Contorno aparecen nesta listaxe a partir do 95. Semella evidente que nos primeiros anos desde a aprobación da Lei houbo un importante interese por delimitar estes espazos de protección e só en 5 anos incorporáronse 23 dos 30 rexistrados.
As máis recentes
Se ben a gráfica apunta que desde 1995, ano no que se aprobou a Lei de Patrimonio Cultural de Galicia, houbo só 90 aprobacións, debemos sumarlle a estas outras 36 que actualizan zonas arqueolóxicas xa declaradas en 1985 e 12 máis vencelladas á delimitación do Camiño Francés por diferentes concellos. De calquera xeito, de todos os BICs recoñecidos neste período trinta corresponden á delimitación de contornos de bens xa protexidos con anterioridade, polo que ficamos cunha cifra relativamente baixa de novas incorporacións en comparación a períodos anteriores.
Innovacións
Neste último período obsérvanse tamén certas innovacións, como é a incorporación (a máis recente da lista, en 2012), do primeiro ben inmaterial, co que se recoñeceu o conxunto da obra de Castelao. Desde aquela, o recoñecemento das coleccións artísticas e documentais de Abanca e de Afundación e mais do legado de Álvaro Gil supuxo un incremento histórico do número de bens mobles protexidos. Do mesmo xeito, a declaración da fábrica de Sargadelos en Cervo amosa a crecente sensibilidade polo patrimonio industrial e arquitectónico. A inminente aprobación da nova Lei do Patrimonio Cultural, con mencións explícitas a patrimonio subacuático, inmaterial, artístico, arquitectónico, ou á arquitectura moderna fan prever novas incorporacións ata o momento inéditas nesta listaxe. Na mesma liña, a declaración do Entroido ou da Semana Santa como Ben Cultural Inmaterial, ao abeiro da recente lei estatal para protexer este patrimonio abre a vía a novas incorporacións neste sentido.
Serie
A explorar os BICs
Distintos intereses e percepcións determinan en cada momento que elementos é prioritario protexer
Analizamos o noso patrimonio a partir dos Bens de Interese Cultural declarados en Galicia
