A recente publicación de datos tirados da última enquisa sobre o emprego do galego fixo saltar un bo feixe de alarmas. E é que os estudos estatÃsticos son imprescindibles para facernos unha idea sobre a situación exacta da nosa lingua na sociedade. IntroducÃmonos nese mundo de números e de referencias onde hai que fiar fino para saber que significa cada Ãndice.
Pode resultar paradoxal que para sabermos como está a nosa lingua teñamos que recorrer a números. No entanto, as estatÃsticas son as principais fontes para coñecermos os empregos do galego por sectores, idades, zonas, nivel económico e outras variables. Datos deste tipo non faltan: diferentes organismos preocupados pola nosa lingua elaboran, con maior ou menor periodicidade, estudos estatÃsticos ou fan análises a partir dos datos que estes proporcionan. Segundo nos explica HÃ¥kan Casares, sociolingüista que desenvolve o seu traballo no Consello da Cultura Galega (CCG), “en xeral contamos con boas fontes estatÃsticas sobre a lingua”, explica. “Por orde cronolóxica, a primeira grande fonte da que podemos falar é o Censo de 1991”. Nesta estatÃstica, que recolle polo miúdo datos de todo tipo relativos ao conxunto da poboación do Estado, “hai Ãtems coma a lingua habitual ou as competencias que se teñen sobre ela que para min son os parámetros esenciais de cara a coñecer a vitalidade dunha lingua”, explica Casares. “Canda a estes hai outros dous aspectos moi importantes que son a lingua inicial e mais as actitudes lingüÃsticas”.
O Mapa
Estes catro Ãtems, entre moitos outros, facÃan parte do “Mapa SociolingüÃstico de Galicia”. Este estudo, que desenvolveu o Seminario de SociolingüÃstica da Real Academia Galega, “é un dos estudos máis potentes en sociolingüÃstica a nivel mundial, abrangue unhas 37.000 entrevistas”, explica este investigador. O traballo de campo, que se realizou en 1992, buscou representar a totalidade da poboación galega maior de dezaseis anos. “O mapa daba unha información exhaustiva da situación sociolingüÃstica galega, e amosaba un panorama no que a lingua habitual era maioritariamente o galego, cunha tendencia forte ao bilingüismo. Ademais, a lingua inicial era tamén o galego na maiorÃa dos casos e as competencias eran razoablemente boas”, explica. Nese sentido, o Mapa foi durante moitos anos o referente en canto a datos sobre a saúde da nosa lingua.
Censar a lingua nas familias
A seguinte grande fonte de datos sociolingüÃsticos é o Censo de 2001, “para min son datos subexplotados nas análises. Dan unha visión bastante recente da situación a un nivel de concellos e poderÃan empregarse para desenvolver polÃticas lingüÃsticas a nivel local”. Coma no anterior censo, esta análise recolle datos da totalidade da poboación. “A seguinte operación importante neste sentido foi en 2003, cando o Instituto Galego de EstatÃstica (IGE) introduce un módulo sobre uso e coñecemento do galego na Enquisa sobre as Condicións de Vida das Familias”. Esta investigación chegou a unhas 20.000 persoas distribuÃdas nunhas “6.000 ou 7.000 familias”, segundo explica este investigador. “O cuestionario realizouse dun xeito moi semellante ao do Mapa SociolingüÃstico para permitir as comparacións. Detectouse que se polarizaba algo o monolingüÃsmo, que habÃa unha alta incidencia de bilingües e que aumentaba moito a competencia en lectoescritura, mentres o galego como lingua inicial Ãa descendendo”, completa.
O novo mapa
Desde aquela, iniciáronse os traballos para actualizar o Mapa SociolingüÃstico. “En 2004 fÃxose este traballo de campo, cunhas 10.000 entrevistas, o que é unha operación potente”, explica Casares. Son estes os datos que recentemente facÃan saltar os sinais de alarma ante o descenso do galego como lingua inicial. Segundo denunciou a Mesa pola Normalización a partir deste estudo, o galego é o idioma no que aprende a falar unicamente o 20% da nosa poboación. A maiores, os datos revelados por esta asociación indican que é na mocidade onde se está a dar o retroceso máis espectacular, xa que na franxa de idade de entre 15 e 34 anos non chega ao 10% o número de falantes que teñen o galego como primeira lingua. A partir destes datos, a Mesa realizou unha comparación directa coa anterior edición do Mapa, onde se recollÃa que o galego era a lingua inicial para o 60% da poboación galega. AÃnda que a priori semella unha comparanza correcta, hai que matizar esta afirmación.
As diferenzas
“Desta volta, o equipo investigador estimou que os maiores de 55 anos eran moi predicibles a nivel sociolingüÃstico, de xeito que optaron por escoller unha mostra de entre 16 e 54 anos. Ademais, decidiron centrar o estudo na poboación das sete cidades galegas. De coller estes datos de xeito absoluto e sen introducir ningún factor de corrección, dá unha sensación catastrófica”, explica Casares, “é erróneo facer a lectura de que se trata da mesma poboación que en 1992, en todo caso poderÃan compararse os mesmos tramos de idade”. De calquera xeito, semella evidente que a saúde do noso idioma non está no seu mellor momento e que o galego continúa a perder falantes entre as capas máis novas da sociedade. “O que si semella claro é que están a mellorar as competencias e mais as actitudes cara á lingua”, sinala este sociolingüÃsta.
O que virá
A falta de coñecermos polo miúdo os datos desta segunda edición do Mapa SociolingüÃstico, xa podemos ir agardando a vindeira edición dos datos que nos achega o Instituto Galego de EstatÃstica, de novo na “Enquisa sobre as Condicións de Vida das Familias”. “Para o futuro é de agardar que esa enquisa quede como definitiva e que sexa un referente neste campo. Recolle todos os Ãtems menos as actitudes, porque, pola súas caracterÃsticas, non atende a opinións”, indica este investigador. “O idóneo serÃa contar cunha fonte estatÃstica principal, que despois se poida completar con estudos sectoriais, e que se faga cunha certa periodicidade”, completa Casares.
Derivados
Polo xeral, é a partir destes datos que se elabora a maior parte das análises sobre os aspectos máis variados da nosa lingua, coma “A sociedade galega e o idioma, A evolución sociolingüÃstica de Galicia”, do Consello da Cultura Galega, que aproveita os datos proporcionados polo IGE en 2003. En ocasións estes estudos compleméntanse con enquisas de menor tamaño. “Por exemplo, o estudo que fixo o Consello da Cultura sobre `O proceso de normalización do idioma galego´ contou co seu propio traballo de campo, especialmente nos sectores da administración e do ensino. Non se trataba tanto de analizar a situación sociolingüÃstica senón de avaliar a evolución do proceso de normalización”, lembra Casares.
Sectoriais
Como é de supor, canda ás análises máis globais, existen estudos que se centran en sectores da poboación ou en áreas concretas da nosa xeografÃa. Deste xeito, por exemplo, a Universidade de Compostela ten publicado nos últimos anos estudos sobre “A lingua galega no ámbito empresarial”, o corpus da nosa fala infantil ou a lingua nos xornais. Pola súa banda, o Consello da Cultura estudou a “Receptividade do galego na liturxia” e a Universidade de Vigo tirou análises sobre a lingua en Internet, entre a mocidade ou no seo da propia institución, por dar algúns exemplos. “Téñense feito estudos sobre a situación sociolingüÃstica do Concello de Santiago, o de Vigo ou as respectivas universidades. Estudos sectoriais hai moitos, e tamén sobre ámbitos xeográficos concretos”, explica Casares. “Son moi importantes. Por exemplo, `Vender en Galego´de Rei Doval e Fernández Ramallo amosaban que o emprego da nosa lingua na publicidade era un valor engadido”.
Os cualitativos
Ao carón dos estudos que aproveitan a técnicas estatÃsticas, existen tamén investigacións que apostan por unha metodoloxÃa máis cualitativa para coñecer actitudes e tendencias encol do noso idioma. “Este aspecto é importante coñecelo no campo microsociolóxico. Cando as actitudes se miden con cuestionarios tenden a ser máis positivas e a concordar co que se supón que agarda a maiorÃa”, explica Casares. Neste campo destaca, entre outros o tÃtulo “Falar galego: `No veo por qu鴔, que precisamente leva o subtÃtulo de “aproximación cualitativa á situación sociolingüÃstica de Galicia”. Tamén desde a Real Academia se empregou este sistema no estudo “O galego segundo a mocidade”.
Sexa por enquisas directas, analizando datos previos ou facendo investigacións cualitativas, ao final a cuestión e que tentarmos que a saúde do noso idioma vaia a mellor, que boa falla lle fai.
Pode resultar paradoxal que para sabermos como está a nosa lingua teñamos que recorrer a números. No entanto, as estatÃsticas son as principais fontes para coñecermos os empregos do galego por sectores, idades, zonas, nivel económico e outras variables. Datos deste tipo non faltan: diferentes organismos preocupados pola nosa lingua elaboran, con maior ou menor periodicidade, estudos estatÃsticos ou fan análises a partir dos datos que estes proporcionan. Segundo nos explica HÃ¥kan Casares, sociolingüista que desenvolve o seu traballo no Consello da Cultura Galega (CCG), “en xeral contamos con boas fontes estatÃsticas sobre a lingua”, explica. “Por orde cronolóxica, a primeira grande fonte da que podemos falar é o Censo de 1991”. Nesta estatÃstica, que recolle polo miúdo datos de todo tipo relativos ao conxunto da poboación do Estado, “hai Ãtems coma a lingua habitual ou as competencias que se teñen sobre ela que para min son os parámetros esenciais de cara a coñecer a vitalidade dunha lingua”, explica Casares. “Canda a estes hai outros dous aspectos moi importantes que son a lingua inicial e mais as actitudes lingüÃsticas”.
O Mapa
Estes catro Ãtems, entre moitos outros, facÃan parte do “Mapa SociolingüÃstico de Galicia”. Este estudo, que desenvolveu o Seminario de SociolingüÃstica da Real Academia Galega, “é un dos estudos máis potentes en sociolingüÃstica a nivel mundial, abrangue unhas 37.000 entrevistas”, explica este investigador. O traballo de campo, que se realizou en 1992, buscou representar a totalidade da poboación galega maior de dezaseis anos. “O mapa daba unha información exhaustiva da situación sociolingüÃstica galega, e amosaba un panorama no que a lingua habitual era maioritariamente o galego, cunha tendencia forte ao bilingüismo. Ademais, a lingua inicial era tamén o galego na maiorÃa dos casos e as competencias eran razoablemente boas”, explica. Nese sentido, o Mapa foi durante moitos anos o referente en canto a datos sobre a saúde da nosa lingua.
Censar a lingua nas familias
A seguinte grande fonte de datos sociolingüÃsticos é o Censo de 2001, “para min son datos subexplotados nas análises. Dan unha visión bastante recente da situación a un nivel de concellos e poderÃan empregarse para desenvolver polÃticas lingüÃsticas a nivel local”. Coma no anterior censo, esta análise recolle datos da totalidade da poboación. “A seguinte operación importante neste sentido foi en 2003, cando o Instituto Galego de EstatÃstica (IGE) introduce un módulo sobre uso e coñecemento do galego na Enquisa sobre as Condicións de Vida das Familias”. Esta investigación chegou a unhas 20.000 persoas distribuÃdas nunhas “6.000 ou 7.000 familias”, segundo explica este investigador. “O cuestionario realizouse dun xeito moi semellante ao do Mapa SociolingüÃstico para permitir as comparacións. Detectouse que se polarizaba algo o monolingüÃsmo, que habÃa unha alta incidencia de bilingües e que aumentaba moito a competencia en lectoescritura, mentres o galego como lingua inicial Ãa descendendo”, completa.
O novo mapa
Desde aquela, iniciáronse os traballos para actualizar o Mapa SociolingüÃstico. “En 2004 fÃxose este traballo de campo, cunhas 10.000 entrevistas, o que é unha operación potente”, explica Casares. Son estes os datos que recentemente facÃan saltar os sinais de alarma ante o descenso do galego como lingua inicial. Segundo denunciou a Mesa pola Normalización a partir deste estudo, o galego é o idioma no que aprende a falar unicamente o 20% da nosa poboación. A maiores, os datos revelados por esta asociación indican que é na mocidade onde se está a dar o retroceso máis espectacular, xa que na franxa de idade de entre 15 e 34 anos non chega ao 10% o número de falantes que teñen o galego como primeira lingua. A partir destes datos, a Mesa realizou unha comparación directa coa anterior edición do Mapa, onde se recollÃa que o galego era a lingua inicial para o 60% da poboación galega. AÃnda que a priori semella unha comparanza correcta, hai que matizar esta afirmación.
As diferenzas
“Desta volta, o equipo investigador estimou que os maiores de 55 anos eran moi predicibles a nivel sociolingüÃstico, de xeito que optaron por escoller unha mostra de entre 16 e 54 anos. Ademais, decidiron centrar o estudo na poboación das sete cidades galegas. De coller estes datos de xeito absoluto e sen introducir ningún factor de corrección, dá unha sensación catastrófica”, explica Casares, “é erróneo facer a lectura de que se trata da mesma poboación que en 1992, en todo caso poderÃan compararse os mesmos tramos de idade”. De calquera xeito, semella evidente que a saúde do noso idioma non está no seu mellor momento e que o galego continúa a perder falantes entre as capas máis novas da sociedade. “O que si semella claro é que están a mellorar as competencias e mais as actitudes cara á lingua”, sinala este sociolingüÃsta.
O que virá
A falta de coñecermos polo miúdo os datos desta segunda edición do Mapa SociolingüÃstico, xa podemos ir agardando a vindeira edición dos datos que nos achega o Instituto Galego de EstatÃstica, de novo na “Enquisa sobre as Condicións de Vida das Familias”. “Para o futuro é de agardar que esa enquisa quede como definitiva e que sexa un referente neste campo. Recolle todos os Ãtems menos as actitudes, porque, pola súas caracterÃsticas, non atende a opinións”, indica este investigador. “O idóneo serÃa contar cunha fonte estatÃstica principal, que despois se poida completar con estudos sectoriais, e que se faga cunha certa periodicidade”, completa Casares.
Derivados
Polo xeral, é a partir destes datos que se elabora a maior parte das análises sobre os aspectos máis variados da nosa lingua, coma “A sociedade galega e o idioma, A evolución sociolingüÃstica de Galicia”, do Consello da Cultura Galega, que aproveita os datos proporcionados polo IGE en 2003. En ocasións estes estudos compleméntanse con enquisas de menor tamaño. “Por exemplo, o estudo que fixo o Consello da Cultura sobre `O proceso de normalización do idioma galego´ contou co seu propio traballo de campo, especialmente nos sectores da administración e do ensino. Non se trataba tanto de analizar a situación sociolingüÃstica senón de avaliar a evolución do proceso de normalización”, lembra Casares.
Sectoriais
Como é de supor, canda ás análises máis globais, existen estudos que se centran en sectores da poboación ou en áreas concretas da nosa xeografÃa. Deste xeito, por exemplo, a Universidade de Compostela ten publicado nos últimos anos estudos sobre “A lingua galega no ámbito empresarial”, o corpus da nosa fala infantil ou a lingua nos xornais. Pola súa banda, o Consello da Cultura estudou a “Receptividade do galego na liturxia” e a Universidade de Vigo tirou análises sobre a lingua en Internet, entre a mocidade ou no seo da propia institución, por dar algúns exemplos. “Téñense feito estudos sobre a situación sociolingüÃstica do Concello de Santiago, o de Vigo ou as respectivas universidades. Estudos sectoriais hai moitos, e tamén sobre ámbitos xeográficos concretos”, explica Casares. “Son moi importantes. Por exemplo, `Vender en Galego´de Rei Doval e Fernández Ramallo amosaban que o emprego da nosa lingua na publicidade era un valor engadido”.
Os cualitativos
Ao carón dos estudos que aproveitan a técnicas estatÃsticas, existen tamén investigacións que apostan por unha metodoloxÃa máis cualitativa para coñecer actitudes e tendencias encol do noso idioma. “Este aspecto é importante coñecelo no campo microsociolóxico. Cando as actitudes se miden con cuestionarios tenden a ser máis positivas e a concordar co que se supón que agarda a maiorÃa”, explica Casares. Neste campo destaca, entre outros o tÃtulo “Falar galego: `No veo por qu鴔, que precisamente leva o subtÃtulo de “aproximación cualitativa á situación sociolingüÃstica de Galicia”. Tamén desde a Real Academia se empregou este sistema no estudo “O galego segundo a mocidade”.
Sexa por enquisas directas, analizando datos previos ou facendo investigacións cualitativas, ao final a cuestión e que tentarmos que a saúde do noso idioma vaia a mellor, que boa falla lle fai.