Dise que foi o Mapa de Domingo Fontán o que levou ao galeguismo moitos dos membros da Xeración Nós, e asà o retratou Otero Pedrayo en “Arredor de si”. En xeral, non se pode negar que a posibilidade de ver impreso o conxunto do noso paÃs ten a súa parte no desenvolvemento da idea de Galicia coma entidade. Canda a esta primaria función, a cartografÃa achegou un bo feixe de posibilidades á hora de desenvolver obras públicas e, simplemente, coñecer o contorno. E nese traballo, Fontán non estivo só, outros nomes menos coñecidos, preocupáronse de recoller sobre a papel as liñas que definen as formas do paÃs. A exposición “CartografÃa Antiga de Galicia”, que organiza a Asociación Galega de CartografÃa e Sistemas de Información Xeográfica (AGACeS) achega ao Museo do Pobo Galego, ata o vindeiro dezanove de outubro, sete mapas orixinais e trinta e cinco reproducións que permiten achegarse a esta historia.
As técnicas e a imaxe
A proposta da exposición xorde vencellada a un vindeiro congreso que se vai celebrar no noso paÃs. Segundo explica Ramón Lorenzo, comisario do proxecto, “o vindeiro mes de outubro hai un congreso sobre infraestruturas de datos especiais, o que é unha expresión moderna da cartografÃa. Para entendernos, unha referencia disto que chega a todo o mundo é Google Earth”, explica. “Entón pensamos que esta exposición era unha antesala axeitada”. Deste xeito, a mostra escenifica como foi evoluÃndo historicamente a reconstrución de Galicia nos mapas. “A cartografÃa ten unha continuidade ao longo do tempo en relación coa expresión do territorio. En cada época o mapa é unha representación do territorio que se apoia nas tecnoloxÃas dispoñibles”. Onte a pluma, o gravado e o ollo. Hoxe as computadoras e o satélite.
A evolución
“A exposición dá un fÃo desa evolución da cartografÃa”, resume Lorenzo. “O público vai ver unha sÃntese do que foi a cartografÃa galega. Os mapas de Ojea, os das costas española de Vicente Tofiño, e despois os mapas de Fontán e de Coello”. Como é de agardar, ao tempo que as técnicas mudaron tamén os resultados. “Os primeiros mapas de Galicia eran moi figurativos. O debuxo da liña da costa non era moi axeitado ao real pero era unha expresión dese contorno”, explÃcanos Lorenzo. Dentro desta evolución, un nome destacado foi o de Tomás López, que baseou a súa recollida de datos nunha ampla enquisa que fixo por todo o paÃs, e que debuxou o seu mapa a partir das indicacións que, por correo, lle remitiron os seus colaboradores. Un curioso “wikimapa”, que dirÃamos hoxe.
O efecto Fontán
De calquera xeito, non se pode falar de cartografÃa no noso paÃs sen falar de Domingo Fontán. Para alén dos efectos inspiradores do seu coñecido mapa, Fontán foi, a mediados do século XIX, un auténtico renovador da cartografÃa a nivel estatal, e a el lle corresponde a primeira representación de Galicia mediante o sistema de rede xeodésica e cálculo matemático. “Fontán é un referente indiscutible da cartografÃa en Galicia, un adiantado na cartografÃa española”, recoñece Lorenzo. “Foi a primeira persoa que meteu un rigor metodolóxico en España neste campo. Os mapas inmediatamente anteriores son os de Tomás López, que amosa as antigas provincias, pero é case unha expresión naïf do territorio”. Nese sentido, sobre o traballo de Fontán desenvolvéronse moitos dos mapas posteriores de Galicia.
De calquera xeito, e tal e como amosa esta exposición, durante séculos a representación en mapas do noso paÃs dependeu de investigadores foráneos. Segundo Lorenzo, “en todos os paÃses europeos é unha realidade que a cartografÃa non ten un arraigo local. En Galicia, en todo caso, o antecesor de Fontán é José RodrÃguez, que tamén era matemático e foi quen o introduciu no estudo das matemáticas e no posicionamento astronómico”. Non se pode, pois, falar dunha escola cartográfica propia. A partir de 1870, a creación do Instituto Cartográfico estatal deu no desenvolvemento sistemático de mapas cientÃficos e a fin da cartografÃa histórica. Para saber máis, haberá que se achegar polo Museo do Pobo.
Unha ollada ás vellas Galicias
Carta Náutica de Waghenaer (1575)
Pertencente ao primeiro atlas de cartas náuticas que se imprimiu no mundo, este é un dos orixinais que se amosan na exposición. En 1583 publÃcase o primeiro atlas de cartas náuticas de Lucas Janzoon Waghenaer “De Spieghel der Zeevaerdt”, con 23 cartas, gravado polos irmáns Van Doetecum, no que teñen cumprida representación a costa galega. Está fraccionada, por razón da súa extensión e da disposición en tres tramos, dos cales amósase no orixinal da exposición o tramo central entre Cabo Ortegal e Monte Louro.
Fonte: Arquivo do Reino do Galicia.
FotografÃas e textos achegados pola Asociación Galega de CartografÃa e Sistemas de Información Xeográfica
Unha ollada ás vellas Galicias
Mapa de F. H. Ojea (1598)
O modelo cartográfico de Ojea será dominante durante todo o século XVII, e a súa influencia pervivirá durante o XVIII. A primeira prancha foi utilizada en distintas edicións ata polo menos 1612. Posteriormente realÃzanse dúas versións con modificacións, amplamente
utilizadas no século XVII, a escala semellante, e cunha abundante serie de mapas a escala máis reducida seguindo os distintos modelos establecidos. As dúas versións a escalas próximas son o ``Gallaecia Regnum´´ e o ``Gallaecia Regnum descripta a F. Fer. Ojea Ord.
Praed. et postmodum multis in locis emendata et aucta´´, existindo desta última tres variantes, unha das cales se corresponde con ésta reproducción.
Fonte: Arquivo do Reino do Galicia.
FotografÃas e textos achegados pola Asociación Galega de CartografÃa e Sistemas de
Información Xeográfica
Unha ollada ás vellas Galicias
Mapa de Giacomo Cantelli (1696)
A aparición dun novo modelo de cartografÃa territorial ou corográfica, un mapa que rompese coa forte tradición establecida polo de Ojea, foi tardÃa. Ata os últimos anos do século XVII, exactamente ata 1696, non se rexistrou dita ruptura de estilo. A aparición dun novo modelo cartográfico en 1696 débese a Giacomo Cantelli da Vignola, ao gravador Antonio
Barbey e ao editor Domenico de Rossi. As diferenzas deste mapa respecto ao modelo
establecido por Ojea son evidentes e moitas das caracterÃsticas do mapa de Cantelli repetiranse en maior ou menor medida nos distintos mapas que o empregan a continuación, entre os que se poden sinalar os de Nicolas de Fer, Jean-Baptiste Nolin, Vaugondy e outros.
En todos eles apreciase o mesmo perfil da costa, grupos montañosos, etc. Este modelo empregarase durante o século XVIII ata a aparición de novas fontes de información na segunda metade de século.
Fonte: Arquivo do Reino do Galicia.
FotografÃas e textos achegados pola Asociación Galega de CartografÃa e Sistemas de Información Xeográfica
Unha ollada ás vellas Galicias
Mapa do bispado de Ourense. José Cornide (1763)
José Andrés Cornide Saavedra (A Coruña, 1734 – Madrid, 1803), en palabras de
MartÃnez-Barbeito, “resume na súa persoa e obra os máis xenuÃnos carácteres do español ilustrado do século XVIII”. Resultado do coñecemento xeográfico de Galicia son os dous mapas que Cornide aportou á “España Sagrada” do Padre Flórez, historia eclesiástica de
España da que se chegaron a publicar cincuenta e seis tomos. Trátase do “Mapa do bispado de Ourense” de 1763 e do “Mapa do bispado de Mondoñedo” de 1764. Ambos mapas foron gravados por Tomás López, ao igual que outros inseridos na mesma obra, quen posteriormente se
valerÃa deles para a confección do seu “Mapa Geographico del Reyno de Galicia”, en 1784.
Fonte: Arquivo do Reino do Galicia.
FotografÃas e textos achegados pola Asociación Galega de CartografÃa e Sistemas de Información Xeográfica
Unha ollada ás vellas Galicias
Mapa Geographico del Reyno de Galicia de Tomás López (1784)
Dentro das edicións dos mapas efectuados no último cuarto do século XVIII é preciso destacar tamén a achega de Tomás López de Vargas (1730-1802), do cal o mapa de Galicia publicado en 1784 chegou a ter unha amplÃsima difusión. O mapa fÃxose desde gabinete sobre unha una gran enquisa, na que se pide a autoridades, representantes da Administración e párrocos que sitúen e debuxen os lugares e principais accidentes xeográficos do seu
entorno. As contestacións foron moi variadas, dependendo da imaxinación dos interlocutores que en moitos casos contentáronse con describir sen debuxar. Baseándose nelas López debuxou os seus mapas. Existen edicións de principios do século XIX, reimpresas polos seus fillos.
Fonte: Arquivo do Reino do Galicia.
FotografÃas e textos achegados pola Asociación Galega de CartografÃa e Sistemas de
Información Xeográfica
Unha ollada ás vellas Galicias
Cartas Náuticas do brigadier Vicente Tofiño (1787)
Cos traballos de cartografado das costas peninsulares levados a cabo polo Brigadier da Armada Vicente Tofiño de San Miguel (Cádiz 1732-San Fernando 1795) materialÃzase un dos feitos cartográficos máis importantes deste século. Editadas como cartas esféricas,
proporciónannos unhas interesantÃsimas representacións costeiras, de magnÃfico gravado, referencia obrigada para coñecer, como punto de partida inicial, a súa dinámica de evolución. As edicións realizadas en Francia en 1792 por “Le Service des Vaisseaux” e Inglaterra en 1812 publicadas por W. Faden para atender as necesidades de navegación das
súas flotas, respectando na súa totalidade os trazados de Tofiño, ofrécennos unha mostra ben evidente do prestixio e recoñecemento que tiveron os seus traballos.
Fonte: Arquivo do Reino do Galicia.
FotografÃas e textos achegados pola Asociación Galega de CartografÃa e Sistemas de
Información Xeográfica
Unha ollada ás vellas Galicias
Carta Geométrica de Domingo Fontán (1845)
A “Carta Geométrica de Galicia”, de Domingo Fontán é unha obra que merece os mellores cualificativos á hora de efectuar unha valoración do que supón como impulso da cartografÃa matemática en España. Ten tamén un fondo significado polo que supuxo á hora de asumir a Administración o cartografado do paÃs como labor do Estado. Fontán adiántase ao seu tempo, supera a concepción cartográfica da “dinastÃa” dos López coa introdución de criterios
matemáticos á hora de efectuar as medidas que aseguren a cuantificación do territorio. Constitúen sen dúbida unha sÃntese do seu pensamento que se traduce no deseño dunha metodoloxÃa para o cartografado do territorio, baseada nun soporte xeodésico sobre o que tecer o levantamento topográfico da xeografÃa galega. Desde que no ano 1817 inicia os traballos preparatorios da “Carta Geométrica de Galicia”, ata o ano 1834 no que os finaliza, transcorre un longo perÃodo de dedicación plena aos traballos de levantamento do mapa, de toma de datos en campo, cálculos en gabinete, delineación de numerosos esbozos e debuxo das distintas probas de rótulos para elixir a que habÃa de ser a definitiva representación do mapa. O mapa gravouse sobre pedra litográfica,
en ParÃs por Bouffard, resultando unha edición de 12 follas de 60x70 cm., cuxo contido ampliou completando o documento inicial de 1834.
Fonte: Arquivo do Reino do Galicia.
FotografÃas e textos achegados pola Asociación Galega de CartografÃa e Sistemas de
Información Xeográfica
Unha ollada ás vellas Galicias
Mapa tirado do “Atlas de España y sus posesiones de ultramar” de Francisco Coello (1864),
D. Francisco Coello de Portugal y Quesada (1822-1898) publicou dentro do “Atlas de España y Posesiones de Ultramar” os mapas das catro provincias galegas. Para a súa elaboración baseouse nos traballos anteriores de Fontán. El mesmo aclara nestes mapas que “Todas as situacións e principais detalles deste mapa tomáronse da magnÃfica Carta de Galicia de D. Domingo Fontán, limitándose a engadir os planos particulares…”. A idea que Francisco Coello quere levar á práctica denominando ó seu proxecto “Atlas de España y sus posesiones de Ultramar” supón unha inxente tarefa de renovación da cartografÃa española. O debuxo dos mapas de Coello é dunha gran perfección e finura. ConsÃgueo mediante un esmerado gravado sobre pranchas, que se realiza en Madrid e supervisa persoalmente.
Debe destacarse o deseño cartográfico deste mapa, que aporta un indubidable valor estético e harmonÃa ó conxunto. Cos mapas de Coello pechase o capÃtulo da cartografÃa de natureza histórica de Galicia. Poucos anos máis tarde, por Decreto do 12 de setembro de 1870 crease no Ministerio de Fomento o Instituto Cartográfico.
Fonte: Arquivo do Reino do Galicia.
FotografÃas e textos achegados pola Asociación Galega de CartografÃa e Sistemas de Información Xeográfica
