Santificarás as festas: O panteón da troula (I)

Existen no noso país unha colección de cultos singulares. Santos non recoñecidos pola Igrexa Católica que contan con romarías, imaxes, procesións, confrarías e mesmo milagres propios. Santa Ferreña, San Torrisco, San Cunqueiro ou San Cutinocho fan parte dun amplo panteón de figuras inventadas co que diferentes colectivos identifican as súas celebracións. Coñecemos o fenómeno dos santos da troula, que se revela como unha tendencia moi viva na sociedade galega.

As festas populares dedicadas a santos e santas contan cunha fonda tradición no noso país. Non entanto, existe toda unha serie de romarías e festa que, cando menos desde a metade do século XX, non conmemoran ningún padroado do santoral católico, senón que crearon ou adaptaron figuras específicas ás que lle render culto. Con grandes doses de sorna, estes encontros remedan as celebracións relixiosas máis habituais, como as procesións ou o culto ás imaxes, dándolles un ton festivo. Cabe sinalar que homenaxear santos non recoñecidos pola igrexa non é nin moito menos unha novidade no noso país, xa que moitas das festas tradicionais con maior arraigamento en Galicia celebran figuras que non contan con sanción oficial da Igrexa Católica, como son Santa Minia ou Santo Amaro, entre moitas outras.

Marca diferencial
Na orixe dos santos da troula actuais aparece habitualmente o desexo de contar cunha figura propia que defina a imaxe e o carácter da festa. Deste xeito, estes personaxes actúan como marca propia de cada unha das festas, con advocacións que se vencellan ao espírito de cada encontro. Estes personaxes que encarnan a troula adoitan concentrar nos seus atributos trazos dionisíacos que celebran a bebida desmedida, o amor polo bo xantar, o desfrute da música tradicional ou, en xeral, a afección pola troula, sen entrar na maior parte dos casos na burla explícita á institución eclesiástica. Como precursores deste fenómeno atopamos santos oficiais aos que se lle apuxo o padroado dos bébedos, como son o San Caralampio e o San Serapio. Tamén, sen chegar á santidade, a figura do Xan Carallás de Redondela, vencellado ás festas do Corpus Christi, emerxeu como un dos primeiros personaxes deste tipo do que temos noticia.

Lexitimación e participación
Estes aparecen como precursores dun fenómeno que está a ir a máis nos últimos anos, a coincidir coa secularización da sociedade e a responder ás mudanzas da mesma. As celebracións que apostan por este tipo de símbolos tenden polo xeral a procurar un vencello con formas tradicionais da festa, coñecidas pola sociedade en xeral. Así, as santas e os santos da troula revélanse como un xeito de lexitimación que procura, consciente ou inconscientemente, pór este tipo de festas á altura doutras máis "oficiais", ao incorporar elementos propios destas. Canda a isto, o emprego destes facilita unha conexión entre as persoas que participan no encontro, que en ocasións acaban por se artellar en confrarías ou adoptan outro tipo de conmemoracións colectivas arredor da figura protagonista. Ademais, a execución de ritos específicos como as procesións ou himnos facilitan a participación con fórmulas máis ou menos coñecidas por todo o público e artellan os tempos da festa, a xerar momentos álxidos nas celebracións e distinguen o evento doutros similares.

Xan Carallás
Nado no marco das celebracións do Corpus Christi, "sabemos moi pouco do personaxe, fóra de que sempre tivo esas connotacións como báquicas e divertidas", explica José Martínez Crespo, autor dun libro sobre festa e figura. "É a partir dos anos 40 que se retoma e se crea primeiro unha peña e, desde 1967, unha orde que se centra neses valores. Aí ráchase con todo o anterior" e o personaxe pasa a protagonizar a súa propia celebración, centrada nos membros da orde. "Nos anos 20 e 30 había poemas populares que falaban del, pero non existía unha festa específica, que se crea neste momento". Deses tempos previos é tamén o retrato que fixo Castelao do personaxe, que serviu de base para a imaxe coa que hoxe é coñecido. "Preséncase como un mariñeiro vividor e socarrón, aínda que se o ves ben, comprobas que vén de sofrer, de traballar como un desgrazado" e que deu forma tamén a estatua dedicada a el que se pode ver na localidade, segundo lembra Martínez Crespo.

O investigador puntualiza que "Xan Carallás non é un Santo, o nome de Xan é unha especie de representación xeral que pode encarnar ao pobo, como 'Juan' sen medo, Juan Nadie (ou John Doe anglosaxón), Xan e Pericán, etc. En Redondela, dende antigo, popularmente asociase as festas do Corpus, ao meu entender debeu ser un dos 'diabriños' que saían nesas datas, como o choqueiro e o centulo que saen coa Coca ou dragón de Redondela desde fai centos de anos. Cando se celebraba saían uns carros de bois engalanados con bocois de viño do país e rosquillas que se repartían aos viandantes", e unha imaxe do personaxe a procesionar. Martínez Crespo sitúa como outro personaxes equivalentes a este o Xan de Arzúa en Allariz ou o Xan Infante, de Betanzos, vencellados tamén ás celebracións do Corpus. Malia a popularidade que acadou, na actualidade, coa decadencia da orde na súa honra, o personaxe carece de celebración específica, aínda que fica vivo na memoria da poboación e mesmo serviu de inspiración para outros membros do panteón da troula.
Cando se celebra: Corpus Christi
Lugar: Redondela



San Caralampio
O San Caralampio é un dos santos deste tipo máis antigo e que conta con máis seguimento no noso país, e ten a peculiaridade de que está recoñecido pola Igrexa Católica. Aínda que a súa advocación como patrón dos borrachos (tamén de coxos e apicultores) non está claro que sexa oficial. No caso do Caralampio, para alén dunha capela na Illa da Toxa, protagoniza desde 1924 as festas do barrio compostelán dos Pelamios, sen que en ningún destes lugares as celebracións na súa honra difiran das doutras figuras relixiosas. Foi en Melide onde se desenvolveu de xeito particular o seu padroado oficioso. Segundo informan desde o Museo da Terra de Melide a súa festa celébrase nesta localidade desde 1946 "por iniciativa do doutor Don Alberto Lafuente, quen trouxo a tradición de Santiago de Compostela". Con énfase na primeira das súas advocacións, a festa que se lle dedica nesta vila o segundo domingo do mes de setembro "sempre tivo como protagonista o consumo, non moderado, do viño".

A súa imaxe "soe representarse calvo, con barba, con vestidura talar, palma de martirio e acaroado enriba dun pipo de viño". Aínda que orixinalmente na vila se sacaba en procesión unha imaxe en madeira realizada por Edelmiro López, tallista e veciño da zona, na actualidade procesiona unha imaxe policromada. Esta procesión é unha parte importante da festa, e ata hai uns anos contaba con acompañamento de sacerdotes ordenados, aínda que o ambiente da festa levaba a que estes a miúdo fosen obxecto de burlas do público. "O último crego en procesionar foio emérito Celestino Clavo Tinocho'", lembran desde o museo. A resistencia eclesiástica levou a eliminar a procesión relixiosa, que pasou a se transformar nunha máis profana, na que a imaxe é "portada por xentes da festa, pero sen solemnidade e en clave pachangueira e irreverente", coa imaxe adornada co pano conmemorativo de cada edición da festa. A celebración acompáñase do reparto gratuíto de pementos, cachelos, mexillóns e viño, pasarrúas, concertos, e unha traca de pirotecnia que marca o final da festa.

O San Caralampio comparte o seu suposto padroado con outro santo sancionado, o San Serapio que se homenaxea no barrio compostelán de Conxo. Non entanto, este non conta con celebracións especialmente etílicas nin ritos profanos asociados.

Cando se celebra: Segundo domingo de setembro
Onde: Melide



San Cutinocho
Preto de Melide, en Arzúa contan tamén co seu propio santo, que se conmemora no marco da Festa dos Botes. Segundo lembra a organización da efeméride, a figura apareceu en 1982, ano en que se recuperou esta festa, nada orixinalmente nos anos 40. Cutinocho naceu "da man de Anxo e máis Jesús de Chona, que pensaban que tiñamos que facer como un Santo que representase aos Botes", explican desde a coordinación do evento. A celebración orixinal pretendía ser unha festa alternativa da mocidade da bisbarra que apostou por engalanar a vila con latas, tixolas ou potas, tanto pola falta de recursos como "por un afán de rebelión contra os estamentos sociais que gobernan a nosa vila". Desaparecida nos anos 50 por presións da Igrexa, os Botes recuperáronse con data na segunda fin de semana de agosto logo de diferentes movementos no calendario. Para alén de concertos, pasarrúas, un campionato de lanzamento de pucheiros e outras actividades, a festividade inclúe un pregón e unha procesión coa figura do santo. A representación de San Cutinocho caracterízase por un sombreiro de tixola, nariz de corcho e gafas de latón, completado cun sombreiro de tixola. Considérase "patrón da rúa do Carmen porque para esa ían parar todas as latas, botes, tixolas e cousas varias", lembra a organización da festa.

Cando se celebra: Segunda fin de semana de agosto
Onte: Arzúa



Outro San Caralampio
A vertente festeira de San Caralampio conta con outra localidade que lle rende culto no noso país. En Marín, a murga de Entroido Xarangallo Mangallo decidiu en 1980 importar a celebración melidá logo de visitar a festa. Homenaxeado ata 2010, outro grupo de cantos de taberna, os Saljariteiros, recuperou en 2019 este culto. Desde este, Benito Salgado explica que "eles sacábano polas tabernas de Marín o primeiro domingo de setembro, e en cada unha botaban a canción específica que lle dedicaron, e logo outras pezas". O culto conta cun seguimento moi sentido na localidade. "Todo o mundo coñece a canción. Cando lle fomos cantar a casa a Manolo Norteiro" do Xarangallo, "cando xa estaba doente, sacárono fóra coa cadeira de rodas e cantaba a canción con bágoas nos ollos. Hai que falar do Xarangallo e do San Caralampio xuntos, eran a mesma cousa". Entre as innovacións dos Saljariteiros no culto estivo un canto de cego sobre a historia da celebración, que se recitou na homenaxe aos seus antecesores na que se produciu a transmisión do culto. "Fómoslles cantar e colleron e dixéronnos, a partir de hoxe, tedes que facer o San Caralampio, e entregámosvos a encarga de levar o santo".

A figura, depositada no Ateneo Santa Cecilia desde que fechou a taberna A Navarra, representa o santo "como se estivese colocado, coa lingua medio fora e a soster unha botella" que "se o ves de lado é como se estivese coa pichola na man". A procesión incorporou un pequeno carro de vacas para o seu transporte. "Antes empregaban un carretillo de dúas rodas, pero estaba oxidado e fixemos este para o levar". Non entanto, non está claro que este vehículo sexa o definitivo. "Temos idea de lle facer unhas andas para poder entrar con el nas tabernas, agora cantamos fóra", lembra Salgado. A figura vai acompañada dunha bota de viño no seu percurso para rematar cun encontro na Alameda "no que repartimos viño e un anaco de pan con chourizo, que era o que puñan antes de tapa nos bares". De cara ao futuro "teño gana de o facer sábado noite. Antes os domingos había moita xente, pero hoxe ás dúas da tarde non hai ninguén, e cambiando a data poderíase facer algo con varios grupos polas tabernas", apunta Salgado. Este San Caralampio foi inspirador doutras figuras do panteón da troula, ademais de ser un dos primeiros se vinculan directamente coa música tradicional.

Cando se celebra: Primeiro domingo de setembro
Onde: Marín



Santa Purrela
Outra agrupación de cantos de taberna, os Ghalos do Curral, sosteñen en Pontevedra o culto a Santa Purrela, unha das últimas incorporacións á listaxe de patróns e patroas da troula. Nada en 2022 e sen data fixa de celebración, desde a entidade sinalan que "a idea era ter unha imaxe para un día calquera que se sae tomar viños e se quere facer algunha falcatruada polos bares". Con referentes no Xan Carallás e no Caralampio de Marín, esta boneca de cabelo rubio vestida con boina, chaleque, pantalóns e camisa, procesiona montada nun bocoi polos locais da cidade. "Fixémoslle unhas andas e levámola cun peto que ten un chamador de ferro cun puño fechado e unha bola. Tiña que ser santa porque a purrela, como se coñece o viño malo, é feminino, pero non ten máis historia". Custodiada na taberna La Navarra (diferente da homónima de Marín) ata o feche deste local, a intención do colectivo é afianzar a conmemoración e dotar a santa de data propia.

Cando se celebra: data variable
Onde: Pontevedra

San Cunqueiro
Canda a ela, a cidade da Lérez réndelle culto a San Cunqueiro, proposto tamén como patrón das bebedelas. Este naceu tamén en 2022 da man dos responsables da marca local de cervexas Nasa, que xestionan dous locais na cidade. Tamén inspirado no Xan Carallás de Redondela, "a imaxe de San Cunqueiro foi tomada dos diferentes clientes que a taberna Nasa herdou do mítico As Reixas de Pontevedra, que pechou o mesmo ano que abría a taberna", explican os responsables do local. Celébrase cun cocido para 100 persoas cada mércores de cinza. Como rito, "unha procesión percorre a zona vella de Pontevedra, despois cruza a Ponte do Burgo cara ao barrio do mesmo nome e chega ao restaurante Nasantiña na rua da Santiña para o cocido". Este personaxe protagonizou un encontro con Santa Purrela o primeiro sábado despois do San Martiño no medio da ponte do Burgo, ao xeito das tradicionais visitas de santos que se dan en diferentes santuarios do país.

Cando se celebra: Mércores de cinza
Onte: Pontevedra



San Pipote de Bardaos
O 8 de setembro, esta parroquia de San Sadurniño celebra o San Pipote, santo que é literalmente o que o seu nome indica. A imaxe dun bocoi tocado cunha auréola procesiona, a partir da unha da mañá do día da festa, a ombros dun grupo de cofrades vestidos con saias de estilo escocés, boina e camiseta da edición da celebración. A orixe da celebración está en 1996, cando unha nova comisión da festa orixinal (Santa María) acordou crear esta figura para chegar á xente nova. O bocoi actual é portado por unha vintena de confrades nunhas andas adornadas con manteis e cirios e acomplañado por unha comitiva que porta fachos. Os 200 litros de kalimotxo que agocha o santo no seu ventre son repartidos entre a asistencia. A este santo acompáñano outros dous bocois, Pipotiña (con outras bebida destinada ás mulleres) e Pipotiño, que distribúe refresco entre a cativada presente.

Cando se celebra: 8 de setembro
Onde: Bardaos (San Sadurniño)

San pipotiño
Ao igual que en Bardaos, tamén en Soutomanco (Amoeiro), sacan en procesión un pipote. O San Pipotiño naceu en 2018 da man do equipo responsable da adega Terras Mancas como un xeito de revitalizar a festa patronal. Confraría, procesión e un cura sen ordenar compoñen o culto a este patrón de quitar as penas, segundo reivindican os seus custodios. A celebración complétase coa apertura dos furanchos da aldea, unha actuación musical e un xantar veciñal.

Cando se celebra 26 de agosto.
Onde: Soutomanco (Amoeiro)



San Canuto
Alén dos santos da troula vencellados ao viño, en Galicia conta tamén con tradición San Canuto, que celebra o consumo de cannabis. A celebración deste santo recoñecido pola Igrexa Católica, cada 19 de xaneiro, foi aproveitada pola coincidencia do nome para reivindicar a legalización desta droga desde diferentes cidades do Estado. A procesión/manifestación coa imaxe dun cigarro xigante de marihuana protagoniza esta festa reivindicativa, que tivo un especial seguimento en Vigo e Santiago de Compostela, onde se convoca de xeito irregular desde, cando menos, 1993.

Cando se celebra: 19 de xaneiro
Onde: Santiago e Vigo



O panteón da troula conta cun feixe máis de representantes máis en Galicia, que amosan o xeito no que ámbitos como a música tradicional, o ambiente universitario ou o Entroido procuran tamén os seus particulares padroados para santificar as festas.