As maxias nosas de cada día

Pedras de todo tipo, anacos de animais, xoias, medallas ou plantas. A variedade de obxectos aos que a sociedade galega que apuxo poderes é inmensa. O antropólogo Rafa Quintía sistematizou o coñecemento sobre os amuletos e talismáns da nosa tradición nunha obra pioneira. Recoñecer unha pedra do raio ou saber para que serve unha pata de xabaril na porta está xa ao alcance de toda a sociedade.

Evitar o mal de ollo, recuperar a saúde ou ter bo parto son algúns dos usos dos amuletos e talismáns que, de xeito tradicional, se empregaron e aínda se empregan no noso país. A seguir unha liña de investigación sobre a que xa desenvolvera varios artigos, o antropólogo Rafa Quintía acaba de publicar na editorial Ab Origine o Dicionario de Amuletos Galegos. O volume aborda de xeito pioneiro unha temática sobre a que non existían monografías publicadas e permite achegarse a un sistema de crenzas que mantén a súa vixencia. No seu traballo, Quintía compilou preto de quiñentos elementos deste tipo. "Deixei fóra algúns que son moi locais ou específicos de determinados santuarios. Os que recollín fan parte da nosa cultura, nalgúns casos de xeito exclusivo," mentres outros aparecen tamén noutras tradicións.

Atopar os amuletos
"Levo anos a estudar diferentes aspectos da medicina popular", explica o antropólogo, que se achegou a este mundo a pescudar o uso do alicornio como elemento curativo que protexe de diferentes males, enfermidades e velenos. Nese traballo "comezaron a saír outros obxectos que tiñan a mesma función", o que lle permitiu ir compilando información a combinar traballo de campo e bibliográfico ata dar na actual obra. Ese traballo de investigación non resultou sinxelo, xa que os textos que recollen este tipo de pezas fano de xeito tanxencial. Para alén das dificultades da bibliografía, conseguir datos sobre elementos vencellados ao sobrenatural da man de informantes tamén pode ser complicado. Na maior parte dos casos, este tipo de obxectos empréganse en contornas e situacións domésticas, ás que á persoa que investiga debe acceder. Nese sentido, Quintía sinala que a complexidade neste sentido "depende moito da relación que estableces coas persoas. A miña experiencia é que, a traballar desde o respecto e a compresión, a xente percibe o teu interese no que contan. Ven que comprendes sen prexuízos o marco cultural no que se desenvolven e que valoras estes saberes como valores prácticos". Aínda así, admite que nalgúns casos "pódelles botar para atrás falar do tema no caso de veciños e veciñas que fan ritos curativos e que temen a estigmatización de ser tratados como bruxas ou algo similar". De xeito habitual "é xente maior quen conserva estes obxectos e trátanos como reliquias. Perciben que teñen valor e preocúpalles que vaian perder cando eles morran ou que non se lles dea valor".

Unha crenza universal
Este tipo de obxectos de poder, habituais en todo tipo de culturas, "están vinculados ao ser humano desde o Paleolítico". Téñense atopado obxectos desta época "dos que se intúen que tiveron un uso protector ou ritual. Eran pedras, plantas, partes de animais como cairos ou pezuñas que co tempo cederon paso a amuletos máis elaborados, que son os que chamamos talismáns", explica Quintía. "A idea de obxectos que canalizan a bonanza ou a boa sorte perdura e di moito da nosa propia natureza. Algúns destes obxectos amosaron a súa eficacia, pero independentemente diso, configuran a nosa cultura e a nosa cosmovisión". Dentro deste mundo de obxectos máxicos, Quintía recoñece unha certa fascinación por "algúns que son de orixe natural e teñen un arcaísmo, unha conexión atávica. Cando chegas a unha aldea e ves patas de xabaril cravadas nas portas das casa e descobres o mesmo nun lugar das montañas de Aragón, impresiona por esa potencia case estética", lembra. "Ao final é o uso dun animal poderoso para protexer, algo que evoluíu nos petadores das casas onde aparecía un león ou outro animal que mete medo. O mesmo acontece co uso dos cornos ou das garras de aves rapaces".

Top de amuletos
Entre os obxectos de poder máis comúns no noso país, o estudo destaca a vixencia da figa, popular figura da man na que o dedo polgar se introduce entre os dous seguintes e que protexe contra diferentes males. A representación deste xesto faise en diferentes materiais. "É moi habitual. Púñaselles aos nenos pequenos e conta cunha tradición de acibecheiros e de prateiros en Compostela", lembra Quintía. "Tamén é moi común a castaña de indias contra as meigas, ao igual que escapularios e cruces, en especial a de Caravaca". Canda a estes apunta como habituais "ferraduras e cornos, sobre todo nas portas das casas. Ou os cornos da vacaloura, que son algo moi galego". E aínda engade "o dente de allo, os ollomaos ou plantas como o loureiro, a oliva ou a ruda, que resulta fundamental contra as bruxas". No proceso de investigación, este antropólogo recoñece que "foron aparecendo moitos amuletos novos, ou variantes dos que xa coñecía. E seguro que aínda se poden descubrir máis". Entre os menos habituais que ten atopado destaca os leituarios. "Aínda se conserva algún pola Fonsagrada, empregábanse para favorecer a produción de leite, tanto en mulleres como no gando. Podían ser doas de cristal, canicas, seixos brancos ou mesmo a chave dun sagrario", lembra. Outra mostra que descubriu nesta investigación foi a rosa de Nazareth, "Ensináronma en Moraña. É similar á rosa de Xericó, un arbusto seco que abre e florece cando se pon en auga e que se empregaba nos partos".

As regras do poder
Unha lóxica común está presente no funcionamento da maior parte dos obxectos de poder da nosa tradición. "Moitos amuletos réxense pola maxia simpática, a da semellanza. "A idea é que o similar produce o similar", lembra o autor do Dicionario de amuletos. Deste xeito, "a forma é un elemento importante que define un amuleto", e o poder pode vir por este o obxecto "forma de corno, dente ou arma simbólica". Este último é o caso das tesoiras e os coitelos que o poder de "tallar o mal" ou "cortar a pezoña". Do mesmo xeito, "empregábanse cornos ou chaves en certos ritos curativos. Antes, cando unha muller se puña de parto púñanse tesoiras abertas ou unha chave embaixo da cama ou da almofada para facilitar a dilatación, porque eran elementos que abren ou que fan que se abran portas". Estes usos teñen todo o sentido "cando a doenza se atribúe sobre todo a causas sobrenaturais. A idea de que estaba motivada por meigallos ou espíritos implica tamén que tes que enfrontar e loitar contra ese mal. E para iso cos obxectos punzantes e cortantes, a incluír follas de plantas con formas alanceadas, estás a lle dicir ao mal que tes armas para loitar. É o mesmo que acontece na noite de San Xoán cando se poñen plantas con pinchos na xanela". Para alén da forma, "o material tamén é algo a ter en conta nos amuletos. Non é o mesmo o plástico que o acibeche, considerado unha pedra que afasta o mal, como o coral, o cuarzo ou a prata". Canda a isto "tamén inflúe a cor, considérase que o coral vermello ten máis poder que outro. E mesmo se vai nun estoxo ou unha bolsa son cousas que poden influír no seu poder". Outra regra que explica as capacidades de moitos destes elementos é "a do contacto ou o contaxio. As cousas que estiveron en contacto actúan de xeito recíproco a distancia. Así, o dente do lobo protexe contra o lobo, ou a camisa da serpe, como símbolo de fertilidade e de morte, facilita o nacemento posta arredor da barriga".

A evolución dos usos
Para alén dunha colección de pezas, o Dicionario achéganos tamén unha peculiar perspectiva sobre a nosa sociedade. "Os amuletos fálannos dos temores e das incertezas da vida humana", sostén Quintía. "Algúns mantéñense ao longo do tempo, como é o medo á morte, á enfermidade ou a non ter sustento. Aínda que tamén iso vai mudando ao longo do tempo". Deste xeito, "o medo á falta de sustento, por exemplo, non é o mesmo nunha sociedade de agraria, onde había moitos amuletos e ritos vencellados á protección dos animais e do campo, da fertilidade e da fecundidade, do que unha a sociedade actual, onde o sustento depende do traballo asalariado. Agora xa non vemos aquel tipo de amuletos, senón outros vencellados ao traballo e á economía".

Continuidade e mudanzas
Malia ás mudanzas nos tempos e ao abandono de prácticas relixiosas e supersticións, este investigador salienta que o uso destes obxectos "non é algo que se perda, desaparecen algúns pero están constantemente a se incorporar outros, mesmo doutros continentes e contextos culturais", asegura. "Hai unha evolución, e o mesmo xa non se leva tanto a castaña de indias no peto coma antes, pero hoxe vense rapaces co martelo de Thor no pescozo", un obxecto tirado da antiga mitoloxía vikinga. Deste xeito, malia á continuidade de determinados tipos de amuletos, a evolución á que están suxeitos fan que algúns deles estean a perder vixencia. Entre estes "están os máis vinculados á curación. Segundo se desenvolven os sistemas de saúde vanse perdendo moitas prácticas da medicina popular. Como me dicía unha señora, antes só había oracións para todo. Xa non se dá a luz nas casas e entón non se usan xa amuletos de protección no parto, vanse reducindo os temores e os riscos. É cando non tes seguridade sobre algo, que non é posible controlar un proceso, cando se recorre á maxia e á relixión".

Amuletos e talismáns
Os límites entre amuleto e talismán "non son moi claros. Utilízanse indistintamente, pero amuleto é algo de orixe natural que che protexe mentres o talismán fabrícase en xeral para favorecer a bonanza. Para elaborar calquera dos dous tes que ter en conta unha serie de aspectos para transferirlle as propiedades que se lles atribúen ou reforzalas. No caso dos talismáns mesmo hai que ter en conta as fases da lúa ou outras cuestións na súa elaboración", explica o investigador. Nalgúns destes talismáns "sorprende a elaboración. Hai obxectos piadosos que se empregaban neste sentido, como medallas, que inclúen frases en latín e fórmulas que nalgúns casos a tradición explica que transmitiu a propia Virxe cando se lle apareceu a unha persoa. Tamén acontece coa medalla de San Bieito, chea de frases e de símbolos, que se incrusta en cruces ou en chaves", lista Quintía.

Os nomes e o mal
Unha peculiaridade que se pode ver neste campo é a aparición de amuletos que, baixo un mesmo nome, designan obxectos distintos. "A pedra da pezoña, que serve para curar picaduras, o mesmo pode ser un machado neolítico, unha pedriña, un anaco de corno queimado, un ollomao ou unha sampedra. E en todos os casos os obxectos están categorizados baixo un mesmo nome, pasa tamén co alicornio". Canda a estes elementos para propiciar o ben, o libro dá conta dalgúns que serven para facer o mal. "Hai obxectos que poden utilizar en prácticas de maxia negra. O máis significativo que documentei foi un que recollera Antón Fraguas, a coñecida como maza do alcipreste. É un froito que producen os cipreses e que se considera que provoca a esterilidade nas mulleres, e que ata contaba cunha copla que falaba del".

Amuletos sen fronteiras
A conexión con diferentes culturas fica claro no caso de amuletos relacionados coa emigración. "Moitas persoas levaban amuletos ao emigrar, como a figa. Estes mesturáronse con amuletos afrocaribeños que traían ao país ao voltar. É o caso da penca de balangandán" popular no Brasil, "que recolle representacións en metal de froitas tropicais e elementos protectores pero ao que se lle incorporou tamén a figa. O mesmo acontece con moitas pedras de pezoña que sei que viñeron de América ou de lugares exóticos. Mesmo hai ritos, como o que se emprega para cortar o mal de codo que se fai cunha moeda de prata da que moitas veces se especifica que tivo que cruzar o mar".

Para alén dos amuletos máis propios da nosa cultura, moitos destes elementos teñen tamén vixencia fóra das fronteiras galegas. "Temos os rescritos ou Evanxeos, que se vendían en santuarios, aínda que estiveron prohibidos pola igrexa. Son uns papeliños que recollen fragmentos dos Evanxeos que se dobran e se gardan nunha bolsiña de tea para levar enriba ou que se cravan nas portas das casas" lembra o antropólogo. "A estes textos, meigas e curandeiras engadían cruces ou fórmulas contra o mal de ollo. E isto mesmo, os filacterios, existen no Islam con versículos do Corán ou na relixión xudaica, na que rezan cunha caixa na fronte que garda textos da Torah".

O poder do local
Fronte a esta universalidade, existen obxectos deste tipo que son propios de localidades concretas, e non se poden conseguir fóra delas. Dentro das propostas máis locais contra o mal, destacan as reliquias, anacos de corpos de santos ou das súas posesións ás que se atribuían poderes. "Son obxectos accesibles sobre todo ás elites. Sempre foron demandadas para procurar a transferencia do seu poder", explica Quintía. "Logo a xente do pobo adquiría outros elementos como os sanandresiños de Santo André de Teixido ou o coitelo de Santo Adriano de Goiriz, en Lugo, e denominábanlles tamén reliquias". Nesta última parroquia "hai unha familia que fai coitelos de madeira tallados a man que se mercan como amuletos protectores. Pásanselle á figura de Santo Adriano pola ferida que ten no pescozo e cárganse co suposto poder sagrado do santo. O mesmo acontece co coitelo de Santo Adriano de Verdes, que se usa contra as espullas, só se poden conseguir neses lugares concretos". Deste xeito, pódese falar mesmo dunha artesanía de amuletos no país. "Hai casos coñecidos como o dos sanandresiños de Teixido. Tamén noutros santuarios véndense cordas, varas ou aguilladas para protexer o gando", lembra Quintía.

Obxectos persoais de poder
Fronte a estas complexas elaboracións, Quintía advirte tamén que existe unha categoría de amuletos difícil de clasificar. "Ao final calquera obxecto se pode converter nun amuleto se a persoa establece un vínculo con el e proxecta no mesmo os seus temores, anhelos ou necesidades. Todo o mundo pode ter obxectos que, por ser dos pais ou por algún elemento biográfico, conecta co posuidor e se lle outorga un poder especial. Hai como esa necesidade de depositar esperanza en determinados obxectos, e calquera pode ser convertido nun amuleto".

Galería de amuletos e talismáns