Homes de pandeireta (e de tamboril)

O da percusión e o canto tradicional é un mundo que durante moitos anos estivo vencellado de xeito practicamente exclusivo coas mulleres. Leilía, Malvela e moitas outras foron as principais representantes, coa pandeireta por bandeira, deste mundo no mercado discográfico do país. No entanto, diferentes grupos reivindican o papel do home como cantor e pandeireteiro, ao tempo que buscan ampliar por diferentes vías este patrimonio sonoro.

Aínda que a presenza de homes na pandeireta leva moito tempo sendo habitual nos grupos de música tradicional, non o é tanto a nivel discográfico. Pandeiromus, que anda a cumprir os vinte anos de existencia, foi pioneiro neste sentido. "Nacemos dentro da agrupación tradicional Brincadeira", explica Topo Vidal, un dos membros deste trío. "Os compañeiros que participabamos estabamos cansos de cantar con mulleres, no sentido de que tiñamos que adaptar as nosas voces aos seus tons e cantar case coma elas. Entón decidimos crear un grupo de cantareiros". Na mesma liña, en 2006 nacía Maghúa. Segundo explica Davide Leira desde este cuarteto, "todos bailabamos daquela no marco dunha asociación e tiñamos a inquedanza de tocar a pandeireta e de cantar con outros rapaces". Tanto uns como outros centran o seu traballo nas voces e a percusión, coas pandeiretas como grandes protagonistas mas a incorporar tamén sachos, latas, pandeiros, cunchas ou chocallos.

Orixinais
A intrusión masculina nun mundo que ata entón estaba dominado por conxuntos femininos non deixou de sorprender. "Por aquela altura estaba a nacer tamén o grupo de Quique Peón en Xacarandaina, pero non había moito máis", lembra Vidal desde Pandeiromus. "Ao comezo era un pouco raro. Había o prexuízo de que a pandeireta era de muller, e aínda que o xénero fora moi pouco definido nos instrumentos de percusión, e canto vían un home a tocala pensábase que era gay. Isto pasou tamén co baile, e foi mudando aos poucos". No entanto, os homes a cantar e tocar a pandeireta, entre outras percusións, non eran estraños na nosa música tradicional. "Na tradición eran os homes os que máis cantaban e ían de aldea en aldea. Polo xeral as mulleres quedaban e facían a festa na casa, pero os que asistían ás foliadas e aos seráns eran polo xeral os homes, e así o confirman moitos informantes nas recollidas. As mulleres gardaron as cantigas de cada lugar, e fixeron nese sentido un labor fundamental. No entanto, moitas delas contan que era o seu pai ou o seu avó o que cantaba ben", lembra Vidal. Leira, pola súa banda apunta que "lle debemos moito a moitas grandes mulleres que mantiveron e dignificaron o que é de noso". A homenaxealas, Maghúa titulou Matria o seu segundo álbum.





Cantos masculinos
Na proposta de crear estes dous grupos estivo tamén a tentativa de "dignificar e recuperar esa forma de cantar dos homes", segundo explica Topo Vidal. Do mesmo xeito os membros de Maghúa "reivindicamos a voz masculina dentro do canto tradicional. Sempre houbo e haberá grupos mixtos. Nós quixemos destacar esa voz masculina". Un xeito de cantar que, para alén do ton, tamén influía no repertorio. "Os homes, ao andar por aí, traían tamén repertorio novo ás aldeas, e polo xeral a súas cantigas adoitaban ser máis verdes e ter máis retranca", lembra Vidal. Dun fermento similar, en 2010 comezaba a súa andaina en Vigo Pelepau. Segundo explica Alexandre Fernández "queriamos darlle unha volta a todo o que eran as cantigas tradicionais de taberna. Comezamos con estas que estaban máis orientadas aos homes, pero cando conseguimos un son e un estilo propio fómonos encamiñando a recuperar cantares tradicionais antigos". Na formación de once membros teñen un grande peso instrumentos como bombos e tamborís, que se suman a pandeiretas, tixolas, tarrañolas ou peitoques entre outros elementos. "Tentamos tirarlle partido, como se facía antes, aos elementos que hai na casa. Na cultura tradicional non se podía pensar en xuntar nove pandeiretas para tocar, se había unha nunha casa xa era abondo, entón empregábase calquera cousa para tocar". O xeito de cantar tamén muda para se adaptar ao tamaño do grupo. "O noso traballo son cantigas arranxadas para voces con percusión, sempre marcadas polo ritmo tradicional con mesturas douras músicas", resume.

Videoclip Oficial Pelepau "O vivir en Vigo" from asombraproducions on Vimeo.

Xeitos de innovar
Á hora de recuperar a percusión e o canto masculino, estas propostas buscan diferentes vías de actualizar este patrimonio. No caso de Pandeiromus a innovación ven en grande medida pola temática, como amosan na súa triloxía discográfica Teño días, teño noites, unha serie de EPs que alumearon en 2014 e que están a piques de rematar. "O noso camiño foi partir de temas que nos interesaban como persoas. Non ficar en reproducir e imitar as pezas que recolliamos, como fixemos ata entón, senón trasladar ese repertorio ao século XXI. Aí traballamos con poetas como Séchu Sende ou Xavier Picallo para facer letras e incorporamos músicos de diferentes estilos". De feito, para o último disco desta triloxía, "estamos a traballar cun produtor de pop para darlle un aire máis fresco e nos identificar máis co que facemos". Maghúa, pola súa banda céntrase nun repertorio tradicional. "Recreamos o que recollemos, e tentamos ser o máis fieis posibles ao material". No entanto, segundo recoñecen "de cando en vez facemos cousas que se saen un pouco disto. Vimos todos de distintos mundos que van do rock e do metal á salsa, e tentamos facer pequenas brincadeiras con eses ritmos". A máis coñecida, Billardoid, a súa versión de Black Sabbath cunha letra dedicada á billarda.

Fusión e posta en escena
Pelepau ten na mestura de ritmos os seus sinais de identidade. "Facemos unha fusión da percusión tradicional coas de todas estas culturas que tiveron relación con Galicia a través da emigración. Incorporamos elementos de Arxentina, Uruguai, Brasil, e mesmo elementos sefardís ou mesmo polcas da zona de Suíza e de Centroeuropa. Ritmos como os que trouxeron os gaiteiros que emigraron", lembra Fernández. A transgresión vai tamén na presentación dalgunhas destas propostas. Así, Pelepau aposta por uniformar os seus membros con traxes tradicionais, cunha posta en escena que pode lembrar as batucadas brasileiras. Mentres Maghúa opta por un aspecto urbano contemporáneo no que non faltan sombreiros, camisetas de asas, pendentes ou tatuaxes. "Levamos unha imaxe que non é buscada, imos co noso aspecto habitual e esa normalidade tamén resulta rechamante", sinala Leira. Pandeiromus, pola súa banda, xoga a actualizar o traxe de gaiteiro. "Empregamos unha indumentaria baseada no tradicional pero a xogar co erótico, coa idea do home que tamén se ensina e provoca. Tentamos rachar muros que podían estar coutando un pouco a música galega", explica Vidal.

Normalización
Malia ao factor de orixinalidade que aínda conservan estas propostas, polo xeral os seus responsables recoñecen ter boa aceptación entre o público. "En directo levamos moitos anos e funciona moi ben. É certo que nalgúns sectores vese como algo transgresor as mesturas que estamos a facer", sinala Vidal. Leira, pola súa banda apunta que "penso que nos axudou bastante o feito de ser homes, desde o primeiro día chamáronnos moito para ir tocar. O feito de que o programa Alalá da TVG nos dedicase un programa tamén supuxo un grande impulso".
Malia a que a nivel discográfico estas propostas continúan a ser puntuais, Vidal asegura que no campo dos grupos de música tradicional os intérpretes masculinos de pandeireta "hai xa tempo que deixaron de ser raros. Hoxe hai case unha paridade de xénero e o mesmo cantan homes que mulleres. Un pouco é o mesmo que aconteceu na gaita, que agora hai moitísimas mulleres a tocar cando antes era un instrumento masculino". Deste xeito, apunta que Xacarandaina, O Fiadeiro ou Trébede contan cos seus conxuntos de homes á percusión. No entanto, recoñece que existe aínda algún instrumento que se resiste á igualdade. "Aínda hoxe é moi raro ver unha rapaza co bombo". Aos poucos, as fronteiras internas van caendo.