Méndez Ferrín, candidato galego ao Premio Nóbel, membro recente da Real Academia Galega, director de "A Trabe de Ouro", gañador do último certame Eixo Atlántico entre outros moitos premios. Está considerado de xeito case unánime como o maior escritor galego vivo. Admirado por uns e criticado por outros, polémico e radical, Ferrín é na actualidade unha referencia indispensable na nosa cultura. Falamos con el sobre literatura
- ¿Como ve vostede a situación da literatura galega actual?
A situación da literatura galega actual é boa, está no seu mellor intre. Existen correntes diferenciadas e hai discursos hostís uns cos outros, máis ou menos explícitos nas súas formulacións. O que lle falla é un acompañamento crítico suficiente, non existe esa mesma pluralidade de discursos críticos como existe nos textos. Tamén lle faltan algúns xéneros literarios que están practicamente ausentes en toda a historia da literatura galega, como é a biografía. Un sistema literario coma o galego, que funciona como tal desde hai cen anos ou máis, sempre tivo esta eiva, xunto co discurso crítico plural, que aínda que ten grandes aparicións críticas individuais precisaría que se abrisen máis escolas.
- ¿Cre que é necesaria unha literatura de cordel e de masas para acadar esa normalización?
Non, a literatura de masas é sempre un subproducto que se orixina cando existe unha boa saúde. De todas maneiras eu observo que hai un retroceso diso que ti chamas literatura de cordel, da literatura popular. Hoxe eu non vexo nos quioscos os "tebeos". O "tebeo" converteuse nunha momia. Antes chamábanse chistes, contos, agora é cómic, están nun nivel de cultura media alta ou alta. Tamén desapareceu a novela de quiosco e está sendo substituída por productos de máis calidade como é Pérez-Reverte na literatura española, o que xa non hai é a colección de Marcial Lafuente Estefanía. Hai polo tanto un retroceso dese subproducto. Por outra banda, teño a sensación de que a masa que se alimenta dese subproducto está máis concentrada na televisión. É unha opinión.
A LITERATURA GALEGA PRECISA MÁIS POLÍTICA DE GALEGUIZACIÓN CON DISCRIMINACIÓN POSITIVA
- ¿Como profesor, cre vostede que se está difundindo axeitadamente a literatura galega entre a xente nova?
Si, máis ou menos como se difunde a literatura en castelán, desde logo sen ningún tipo de discriminación positiva cara á literatura galega, que sería preciso facer. Desde o momento en que se introduce no ensino convértese nunha literatura normal ou de aparencia normal. Agora ben, eu penso que necesita determinados apoios e máis política de galeguización con discriminación positiva para a literatura galega.
- ¿A selección de autores para o Ensino Secundario parécelle axeitada?
Todo é discutible, existe un canon común e hai que aceptalo. É indiscutible que Rosalía, Curros e Pondal son os fundadores e a partir de aí pódense discutir moitas cousas; pero eses están asentados con xustiza, non polo discurso crítico nin teórico senón polas masas e polos lectores. Despois, no que se refire ao ensino en xeral, o que se difunde nas aulas é o que lles gusta aos profesores ou o que eles pensan que lles vai gustar aos rapaces, o que tamén é arriscado. Con respecto ao curso de literatura galega de COU, que agora desaparece, podía ser esa a selección que se fixera, pero tamén podía ser outra. A min nunca me preguntaron, porque tampouco son profesor de literatura galega, pero vexo que é discutible nos medios académicos.
- Vostede comezou na literatura por militancia, ¿continúa nela por militancia?
Si, pero entendendo esta dunha forma non coma agora, coa militancia neste ou naquel partido ou en clave política, é unha militancia en sentido profundo. A literatura é de todo o mundo e pode ser un ben, pode ser unha mercadoría, pero tamén pode ser unha ferramenta de intervención. Porque a ver quén me di a min que a literatura relixiosa de San Juan de la Cruz de propaganda mística non é unha literatura de intervención. O que pasa que hai determinadas ideoloxías ou intereses que lle resultan antipáticos á xente; entón non é que estean contra a literatura de intervención senón que están contra a literatura de intervención de determinadas ideas e doutras non.
- ¿Que é a literatura para vostede?
Algo perfectamente inútil tanto para intervir como para non intervir. A literatura e en xeral a función poética da linguaxe; é algo inútil e necesario como a ciencia pura e primixenia. Einstein non ideou a relatividade para algo terreal nin pensando nos mercados senón por saciar unha curiosidade humana, porque o ser humano ten curiosidade e crea a ciencia e coa ciencia fai filosofía e tamén ten necesidade de manifestarse nun nivel de linguaxe ambigua, como fai o poema.
ESTOU CONVENCIADO DE QUE HAI LECTORES DOUTRO TIPO DE LITERATURA GALEGA ÓS QUE NON LLES INTERESA NADA A MIÑA
- ¿Cales considera que son as súas maiores influencias no eido literario?
A verdade é que son tantas..., probablemente todos os libros que lin con interese deixáronme algún tipo de pegada. Somos da literatura que vimos anteriormente e só lemos sobre esa literatura. É unha rede moi vasta, e eu non pode dicir que teña máis influencia dun autor en concreto ca doutro.
- ¿Cre vostede que non se inventa nada novo?
Non, non pode haber ningún pintor hoxe no século XXI que faga un cadro máis interesante que a Gioconda nin ningún poeta galego que escriba un poema mellor cá cantiga de San Simón de Mendiño. Non hai progreso nesa materia, hai contínuum.
- Un dos problemas que se lle apoñen á súa obra é a súa dificultade, ¿cre vostede realmente que é difícil?
A min escribir tamén me custa bastante traballo e ao mellor pode ser que lle resulte difícil aos lectores, de todas maneiras eu recibo cartas e outro tipo de comunicacións, de nenos, de xente nova e de xente que non está no mundo da literatura e algo difícil seguramente é. Pero ¿que é o difícil?, o difícil é aquelo que non nos interesa, eu estou convencido de que hai lectores doutro tipo de literatura galega aos que non lles interesa nada a literatura miña, porque a min cando non me interesa un autor éme difícil de ler.
- Quizais a xente intenta buscarlles múltiples lecturas ás súas obras, pois en novelas como Arnoia, Arnoia, que é unha novela de iniciación e de aventuras parece que algúns lle buscan segundas lecturas que ao mellor non hai. ¿As súas obras están escritas para seren lidas en múltiples niveis ou non?
Na medida en que teñan algún valor si, pero non as miñas senón as de todo o mundo. Ti les un gran relato contemporáneo coma "A metamorfose" de Kafka e alí pódese elucubrar, é algo que sae así, é a forma que eu penso que debe ter a literatura. A literatura debe de ser ambigua, cando é unívoca, cando o autor marca unha única lección no lector está sendo totalitario, un dictador, e en pago leva o non ser nunca un bo autor.
- ¿Segue viva Tagen Ata coma universo literario?
De momento non, de momento está levitando por aí noutros lugares, o cal non quere dicir que non poida baixar.
- ¿Como xurdiu?
Xurdiu na cadea da Coruña, ocorréuseme crear un universo autónomo. Había algúns precedentes, sobre todo as novelas de Hölderlin. Eu quería facer un mundo que non fose Galicia e que non fose ningunha época, vagamente principios do século XX e saíu así. Para o que me serviu Tagen Ata foi para incorporar personaxes e situacións que eu escribira antes.
- Outra cuestión que se ten comentado moito e da que se fala nas Facultades de Filoloxía é a cuestión dos topónimos e antropónimos, ¿son inventados ou non?
Uns son inventados e responden a un pulo que é o de crear un mundo realmente autónomo, polo tanto cunha onomástica absolutamente autónoma, e eso é o que ocorre en Retorno a Tagen Ata. Despois pasaron os anos e apareceu na miña vida Tolkien e admireino por ese desexo de creación na súa obra dun mundo autónomo e ademais onomástica e lingüisticamente, no que se refire aos nomes propios. Causoume moita alegría chegar a esa grandeza.
- Vostede é considerado unanimemente un dos mellores escritores galegos de todos os tempos, sen embargo no está tanto no poleiro coma outros, ¿cre que está vostede marxinado no sistema literario?
Non, non me sinto en absoluto marxinado nin nunca me sentín. O que ocorre é que hai autores dos que se fala menos en relación con outros. Non creo que haxa culpables porque ninguén está encargado de darlle bombo a un e de esquecer a outro, ninguén ten esa obriga nin ese posto de traballo. Son as persoas, os lectores, os medios de comunicación, os bibliotecarios, os profesores, é unha rede de axentes moi complexa, que son os que configuran unha época literaria. Hai tamén autores inxustamente silenciados, que non é o meu caso, pero si é o caso por exemplo de Camilo Gonsar ou da poeta xenial María Marei. Pero cando teñen valor ábrense o seu camiño e aparecen, non hai quen poida loitar contra a verdade. Pero insisto eu non creo que sexa este o meu caso.
- ¿Que significa para vostede entrar na Real Academia Galega?
Para min unha satisfacción, supón que eu expoña uns puntos de vista que levo publicamente defendido dende hai moitos anos. A Academia ten que ser un instrumento de normalización e normativización da lingua, de traballo efectivo a prol dela.
- Igualmente foi vostede nomeado para o Nóbel, ¿cre que ten posibilidades?
Non, ningunha posibilidade. O premio Nóbel é eurocéntrico, pero non da Europa dos pequenos países senón da dos grandes países. Por primeira vez levouno un chinés, pero nós non os coñecemos, e eso é un condicionamento real. Cando se lle dá un premio Nóbel a un autor do terceiro mundo é porque escribe en inglés necesariamente, non pode escribir en vietnamita nin nunha lingua africana. Non me parece doado que reciba o premio Nóbel un vasco, un catalán ou un galego. Non é posible de momento, se cadra de aquí a moitos anos si, pero oxalá me equivoque e me dean o premio a min ou a calquera galego, co cal teriamos outras plataformas no mundo e abriríanse moitas portas que hoxe practicamente están pechadas.
- Unhas das críticas que se lle ten feito foi a súa posición lingüística, pois nas súas obras innova constantemente a nivel léxico.
A normativa oficial son Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego. Pero en galego non se di marrao, seguramente dise porco, pero eso non o corrixe ningunha norma, nin da Academia nin do Instituto da Lingua nin de ninguén.
EU ATÉÑOME A UNHAS NORMAS QUE EN LITERATURA SE PODEN TRANSGREDIR
- Sen embargo hai algúns cambios a nivel preposicional, etc.
Si, sobre todo nos diálogos da narración ou no poema. Eu atéñome a unhas normas, normas que en literatura se poden transgredir, non se poden transgredir nas actas dun consello nin dunha instancia dirixida ao presidente da Xunta ou do Parlamento, nin no que é a lingua oficial.
- Fronte á literatura que é para experimentar.
Si, se non pobre dela.
- Outro proxecto no que vostede participa é a revista "A Trabe de Ouro". ¿Como xorde?
Pois nunha conversa entre uns cantos amigos que formabamos parte do club cultural Adiante no seo da Confederación Xeral de Traballadores Galegos; ocorréusenos facer unha revista de cultura con presupostos de esquerda, nacionalista. Atopamos un editor que nos serviu de mecenas, Sotelo Blanco, quen nos ofreceu a súa editorial e o seu aparato de producción e distribución. O resto é traballo militante, ninguén cobra nada, cada un paga a gasolina do seu peto, teléfono do seu peto, internet, todo. Ata agora non ten subvencións, compra o Ministerio de Cultura uns cantos exemplares para distribuír na rede de bibliotecas do Estado, pero a Xunta de Galicia non compra ningún porque non lle gusta.
- ¿Que futuro lle ve á revista?
Na revista conseguimos unha rede mundial de colaboradores, sobre todo europea, no eido do pensamento europeo, con autores filosóficos que teñen publicado primicias en "A Trabe de Ouro". E nesa liña mantémonos ben rodeados e ben apoiados e de aí para diante seguiremos funcionando. Eu penso que o proxecto callou, non é que solidificase porque eso sería malo, é coma un queixo, pero haino que seguir mantendo así.
- Unha das cousas que se ten dito de "A Trabe de Ouro" é que a pesar de ser unha publicación de esquerdas é considerada por moitos como demasiado elitista, ¿non cre que iso é unha contradicción?
É como dicir que é elitista "O Capital" de Marx, que o é forzosamente porque está dirixido a quen coñece o tema. Entón "O Capital" de Marx non é que non o entendan, é que non o saben ler, son analfabetos.
-¿Como ve vostede o futuro da lingua galega?
Véxoo con preocupación, o galego segue retrocedendo. Problemas existen en todas as institucións, pero precísase unha nova política e esa nova política ten que ser de inmersión e de discriminación positiva e de apoio total á evolución do galego e abolición do principio de bilingüismo harmónico que sostén a actual política lingüística.
- ¿Cre vostede que o galego pode sobrevivir sen que desapareza o español?
O español non ten por qué desaparecer, como é unha lingua útil está moi forte.
-¿Cales son os seus próximos proxectos?
Pois non teño.
- ¿Como ve vostede a situación da literatura galega actual?
A situación da literatura galega actual é boa, está no seu mellor intre. Existen correntes diferenciadas e hai discursos hostís uns cos outros, máis ou menos explícitos nas súas formulacións. O que lle falla é un acompañamento crítico suficiente, non existe esa mesma pluralidade de discursos críticos como existe nos textos. Tamén lle faltan algúns xéneros literarios que están practicamente ausentes en toda a historia da literatura galega, como é a biografía. Un sistema literario coma o galego, que funciona como tal desde hai cen anos ou máis, sempre tivo esta eiva, xunto co discurso crítico plural, que aínda que ten grandes aparicións críticas individuais precisaría que se abrisen máis escolas.
- ¿Cre que é necesaria unha literatura de cordel e de masas para acadar esa normalización?
Non, a literatura de masas é sempre un subproducto que se orixina cando existe unha boa saúde. De todas maneiras eu observo que hai un retroceso diso que ti chamas literatura de cordel, da literatura popular. Hoxe eu non vexo nos quioscos os "tebeos". O "tebeo" converteuse nunha momia. Antes chamábanse chistes, contos, agora é cómic, están nun nivel de cultura media alta ou alta. Tamén desapareceu a novela de quiosco e está sendo substituída por productos de máis calidade como é Pérez-Reverte na literatura española, o que xa non hai é a colección de Marcial Lafuente Estefanía. Hai polo tanto un retroceso dese subproducto. Por outra banda, teño a sensación de que a masa que se alimenta dese subproducto está máis concentrada na televisión. É unha opinión.
A LITERATURA GALEGA PRECISA MÁIS POLÍTICA DE GALEGUIZACIÓN CON DISCRIMINACIÓN POSITIVA
- ¿Como profesor, cre vostede que se está difundindo axeitadamente a literatura galega entre a xente nova?
Si, máis ou menos como se difunde a literatura en castelán, desde logo sen ningún tipo de discriminación positiva cara á literatura galega, que sería preciso facer. Desde o momento en que se introduce no ensino convértese nunha literatura normal ou de aparencia normal. Agora ben, eu penso que necesita determinados apoios e máis política de galeguización con discriminación positiva para a literatura galega.
- ¿A selección de autores para o Ensino Secundario parécelle axeitada?
Todo é discutible, existe un canon común e hai que aceptalo. É indiscutible que Rosalía, Curros e Pondal son os fundadores e a partir de aí pódense discutir moitas cousas; pero eses están asentados con xustiza, non polo discurso crítico nin teórico senón polas masas e polos lectores. Despois, no que se refire ao ensino en xeral, o que se difunde nas aulas é o que lles gusta aos profesores ou o que eles pensan que lles vai gustar aos rapaces, o que tamén é arriscado. Con respecto ao curso de literatura galega de COU, que agora desaparece, podía ser esa a selección que se fixera, pero tamén podía ser outra. A min nunca me preguntaron, porque tampouco son profesor de literatura galega, pero vexo que é discutible nos medios académicos.
- Vostede comezou na literatura por militancia, ¿continúa nela por militancia?
Si, pero entendendo esta dunha forma non coma agora, coa militancia neste ou naquel partido ou en clave política, é unha militancia en sentido profundo. A literatura é de todo o mundo e pode ser un ben, pode ser unha mercadoría, pero tamén pode ser unha ferramenta de intervención. Porque a ver quén me di a min que a literatura relixiosa de San Juan de la Cruz de propaganda mística non é unha literatura de intervención. O que pasa que hai determinadas ideoloxías ou intereses que lle resultan antipáticos á xente; entón non é que estean contra a literatura de intervención senón que están contra a literatura de intervención de determinadas ideas e doutras non.
- ¿Que é a literatura para vostede?
Algo perfectamente inútil tanto para intervir como para non intervir. A literatura e en xeral a función poética da linguaxe; é algo inútil e necesario como a ciencia pura e primixenia. Einstein non ideou a relatividade para algo terreal nin pensando nos mercados senón por saciar unha curiosidade humana, porque o ser humano ten curiosidade e crea a ciencia e coa ciencia fai filosofía e tamén ten necesidade de manifestarse nun nivel de linguaxe ambigua, como fai o poema.
ESTOU CONVENCIADO DE QUE HAI LECTORES DOUTRO TIPO DE LITERATURA GALEGA ÓS QUE NON LLES INTERESA NADA A MIÑA
- ¿Cales considera que son as súas maiores influencias no eido literario?
A verdade é que son tantas..., probablemente todos os libros que lin con interese deixáronme algún tipo de pegada. Somos da literatura que vimos anteriormente e só lemos sobre esa literatura. É unha rede moi vasta, e eu non pode dicir que teña máis influencia dun autor en concreto ca doutro.
- ¿Cre vostede que non se inventa nada novo?
Non, non pode haber ningún pintor hoxe no século XXI que faga un cadro máis interesante que a Gioconda nin ningún poeta galego que escriba un poema mellor cá cantiga de San Simón de Mendiño. Non hai progreso nesa materia, hai contínuum.
- Un dos problemas que se lle apoñen á súa obra é a súa dificultade, ¿cre vostede realmente que é difícil?
A min escribir tamén me custa bastante traballo e ao mellor pode ser que lle resulte difícil aos lectores, de todas maneiras eu recibo cartas e outro tipo de comunicacións, de nenos, de xente nova e de xente que non está no mundo da literatura e algo difícil seguramente é. Pero ¿que é o difícil?, o difícil é aquelo que non nos interesa, eu estou convencido de que hai lectores doutro tipo de literatura galega aos que non lles interesa nada a literatura miña, porque a min cando non me interesa un autor éme difícil de ler.
- Quizais a xente intenta buscarlles múltiples lecturas ás súas obras, pois en novelas como Arnoia, Arnoia, que é unha novela de iniciación e de aventuras parece que algúns lle buscan segundas lecturas que ao mellor non hai. ¿As súas obras están escritas para seren lidas en múltiples niveis ou non?
Na medida en que teñan algún valor si, pero non as miñas senón as de todo o mundo. Ti les un gran relato contemporáneo coma "A metamorfose" de Kafka e alí pódese elucubrar, é algo que sae así, é a forma que eu penso que debe ter a literatura. A literatura debe de ser ambigua, cando é unívoca, cando o autor marca unha única lección no lector está sendo totalitario, un dictador, e en pago leva o non ser nunca un bo autor.
- ¿Segue viva Tagen Ata coma universo literario?
De momento non, de momento está levitando por aí noutros lugares, o cal non quere dicir que non poida baixar.
- ¿Como xurdiu?
Xurdiu na cadea da Coruña, ocorréuseme crear un universo autónomo. Había algúns precedentes, sobre todo as novelas de Hölderlin. Eu quería facer un mundo que non fose Galicia e que non fose ningunha época, vagamente principios do século XX e saíu así. Para o que me serviu Tagen Ata foi para incorporar personaxes e situacións que eu escribira antes.
- Outra cuestión que se ten comentado moito e da que se fala nas Facultades de Filoloxía é a cuestión dos topónimos e antropónimos, ¿son inventados ou non?
Uns son inventados e responden a un pulo que é o de crear un mundo realmente autónomo, polo tanto cunha onomástica absolutamente autónoma, e eso é o que ocorre en Retorno a Tagen Ata. Despois pasaron os anos e apareceu na miña vida Tolkien e admireino por ese desexo de creación na súa obra dun mundo autónomo e ademais onomástica e lingüisticamente, no que se refire aos nomes propios. Causoume moita alegría chegar a esa grandeza.
- Vostede é considerado unanimemente un dos mellores escritores galegos de todos os tempos, sen embargo no está tanto no poleiro coma outros, ¿cre que está vostede marxinado no sistema literario?
Non, non me sinto en absoluto marxinado nin nunca me sentín. O que ocorre é que hai autores dos que se fala menos en relación con outros. Non creo que haxa culpables porque ninguén está encargado de darlle bombo a un e de esquecer a outro, ninguén ten esa obriga nin ese posto de traballo. Son as persoas, os lectores, os medios de comunicación, os bibliotecarios, os profesores, é unha rede de axentes moi complexa, que son os que configuran unha época literaria. Hai tamén autores inxustamente silenciados, que non é o meu caso, pero si é o caso por exemplo de Camilo Gonsar ou da poeta xenial María Marei. Pero cando teñen valor ábrense o seu camiño e aparecen, non hai quen poida loitar contra a verdade. Pero insisto eu non creo que sexa este o meu caso.
- ¿Que significa para vostede entrar na Real Academia Galega?
Para min unha satisfacción, supón que eu expoña uns puntos de vista que levo publicamente defendido dende hai moitos anos. A Academia ten que ser un instrumento de normalización e normativización da lingua, de traballo efectivo a prol dela.
- Igualmente foi vostede nomeado para o Nóbel, ¿cre que ten posibilidades?
Non, ningunha posibilidade. O premio Nóbel é eurocéntrico, pero non da Europa dos pequenos países senón da dos grandes países. Por primeira vez levouno un chinés, pero nós non os coñecemos, e eso é un condicionamento real. Cando se lle dá un premio Nóbel a un autor do terceiro mundo é porque escribe en inglés necesariamente, non pode escribir en vietnamita nin nunha lingua africana. Non me parece doado que reciba o premio Nóbel un vasco, un catalán ou un galego. Non é posible de momento, se cadra de aquí a moitos anos si, pero oxalá me equivoque e me dean o premio a min ou a calquera galego, co cal teriamos outras plataformas no mundo e abriríanse moitas portas que hoxe practicamente están pechadas.
- Unhas das críticas que se lle ten feito foi a súa posición lingüística, pois nas súas obras innova constantemente a nivel léxico.
A normativa oficial son Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego. Pero en galego non se di marrao, seguramente dise porco, pero eso non o corrixe ningunha norma, nin da Academia nin do Instituto da Lingua nin de ninguén.
EU ATÉÑOME A UNHAS NORMAS QUE EN LITERATURA SE PODEN TRANSGREDIR
- Sen embargo hai algúns cambios a nivel preposicional, etc.
Si, sobre todo nos diálogos da narración ou no poema. Eu atéñome a unhas normas, normas que en literatura se poden transgredir, non se poden transgredir nas actas dun consello nin dunha instancia dirixida ao presidente da Xunta ou do Parlamento, nin no que é a lingua oficial.
- Fronte á literatura que é para experimentar.
Si, se non pobre dela.
- Outro proxecto no que vostede participa é a revista "A Trabe de Ouro". ¿Como xorde?
Pois nunha conversa entre uns cantos amigos que formabamos parte do club cultural Adiante no seo da Confederación Xeral de Traballadores Galegos; ocorréusenos facer unha revista de cultura con presupostos de esquerda, nacionalista. Atopamos un editor que nos serviu de mecenas, Sotelo Blanco, quen nos ofreceu a súa editorial e o seu aparato de producción e distribución. O resto é traballo militante, ninguén cobra nada, cada un paga a gasolina do seu peto, teléfono do seu peto, internet, todo. Ata agora non ten subvencións, compra o Ministerio de Cultura uns cantos exemplares para distribuír na rede de bibliotecas do Estado, pero a Xunta de Galicia non compra ningún porque non lle gusta.
- ¿Que futuro lle ve á revista?
Na revista conseguimos unha rede mundial de colaboradores, sobre todo europea, no eido do pensamento europeo, con autores filosóficos que teñen publicado primicias en "A Trabe de Ouro". E nesa liña mantémonos ben rodeados e ben apoiados e de aí para diante seguiremos funcionando. Eu penso que o proxecto callou, non é que solidificase porque eso sería malo, é coma un queixo, pero haino que seguir mantendo así.
- Unha das cousas que se ten dito de "A Trabe de Ouro" é que a pesar de ser unha publicación de esquerdas é considerada por moitos como demasiado elitista, ¿non cre que iso é unha contradicción?
É como dicir que é elitista "O Capital" de Marx, que o é forzosamente porque está dirixido a quen coñece o tema. Entón "O Capital" de Marx non é que non o entendan, é que non o saben ler, son analfabetos.
-¿Como ve vostede o futuro da lingua galega?
Véxoo con preocupación, o galego segue retrocedendo. Problemas existen en todas as institucións, pero precísase unha nova política e esa nova política ten que ser de inmersión e de discriminación positiva e de apoio total á evolución do galego e abolición do principio de bilingüismo harmónico que sostén a actual política lingüística.
- ¿Cre vostede que o galego pode sobrevivir sen que desapareza o español?
O español non ten por qué desaparecer, como é unha lingua útil está moi forte.
-¿Cales son os seus próximos proxectos?
Pois non teño.
