Os bonecos de hoxe

A falta de espazos para actuar, a redución de apoio público ou a precariedade amósanse nos últimos anos como problemas comúns a todo o sector das artes escénicas. Os profesionais dos monifates en Galicia, ademais, enfróntanse a retos particulares derivados do xeito no que está configurado o sector. E, no entanto, segue a haber xente que cae rendida ao engado de se facer titiriteiro.

A precariedade que nos últimos anos viven as artes escénicas preséntanse tamén como o maior problema para os títeres na actualidade. A redución de circuítos e a falta de espazos nos que traballar repítense como cuestión que condiciona, dun xeito ou doutro, o desenvolvemento desta tarde no noso país. "Sempre houbo altibaixos e temporadas nos que a cousa ía mellor. Hoxe compartimos as reivindicacións do sector cultural. Atopámonos nun momento no que desprazar grupos que ao mellor son de tres músicos máis os titiriteiros e todo o material resulta imposible. Voltamos a momentos de resistencia. Desapareceron os circuítos das vilas e din que non hai cartos para programación", explica Xulio Balado desde Viravolta.

Asociacionismo e debate
Aínda que leva dúas décadas vencellado aos bonecos non foi ata 2006 que Inacio Vilariño armou o seu proxecto Fantoches Baj. Para alén dos problemas máis estritamente vencellados cos espazos para representación, Vilariño apunta a evolución do asociacionismo do sector como unha cuestión importante. "Desde a época en que comecei a traballar perdeuse moito a rede que existía entre os titiriteiros. Os encontros e propostas similares facían que houbese un colectivo forte que podía dialogar coa administración e conseguir circuítos e cousas". Tatán Cuña, pola súa banda, apunta desde Tanxarina que "hoxe o debate xa non é tanto como entón entre titiriteiros, senón coa Administración. Cómpren espazos para representar os nosos espectáculos e existen moitas fórmulas que explorar. Hai unha mala saúde que ten que ver coa xestión política e nótase un baixón moi grande das funcións".

Mensaxe e renovación
A precariedade á hora de atopar espazos de exhibición tamén inflúe no que Borja Insua, de Títeres Alakrán considera outra eiva do sector. "Vexo que os espectáculos están cada vez máis ao servizo do mercado. Hai por exemplo unha certa moda de espectáculos para bebés, e a xente oriéntase a iso. Paréceme que se perden elementos contestatarios ou revolucionarios que para min teñen que estar presentes nas artes escénicas. Hai que contar historias e crear preguntas que repercutan na sociedade, tratar temas e actualidade". Nese sentido salienta a proposta de Tanxarina con A casa do avó no que abordan a cuestión dos desafiuzamentos. "Pódense facer as cousas de xeito máis ou menos agresivas". Pola súa banda, Vilariño apunta unha falta de novos proxectos no ámbito que contrasta coa efervescencia coa que naceu o sector nos anos oitenta. "Existe moi pouca renovación, e ao haber poucos espazos tamén aparece pouca xente nova a facer cousas diferentes", sinala.

Renovación
Vilariño recoñece no entanto, propostas anovadoras como o último espectáculo de O retrete de Dorian Grey, In memoriam, un espectáculo con fotografías antigas e obxectos que se animan. "Se consideramos títeres propostas como esta vemos que se abre moito o abano. A verdade é que é normal, cómpre buscar novos espazos e novas solucións". Dentro da innovación, unha das máis recentes incorporacións ao mundo dos títeres é Cinema Sticado. Se é que se pode falar de títeres. Esta formación, con apenas media ducia de representacións ás costas, achégase ao mundo do teatro de obxectos e dos bonecos mediante o concepto de cinema ao vivo. "Mesturamos monicreques, teatro de sombras, performances e vídeo." explica Xosel Díaz, que conforma, canda a Helena Varela a compañía. Strtps preséntase como a primeira parte dunha triloxía que conta, ademais dunha banda deseñada como produto derivado. "Ao mellor sentímonos algo sos no que facemos, e á xente parécelle rara a nosa proposta, pero vemos que en xeral hai unha tendencia á hibridación e á experimentación con novas linguaxes", recoñece.

Públicos
O tradicional prexuízo de ver os títeres como un espectáculo para os máis novos é en ocasións un problema para compañías que propoñen montaxes máis adultos. "Nós atopamos xente despistada que, aínda que indicamos que é para adultos vén con nenos. No espectáculo aparece a corrupción, hai sexo explícito, aínda que con sombras, e pode ser un pouco duro para a xente máis cativa", lembra Xosel Díaz. Desde Viravolta, Xulio Balado apunta que en xeral "existe público para os títeres. Aínda que segue a se vencellar moito a espectáculo para nenos, os de adultos tamén teñen tirón".

Espazos
Encol da busca de novos espazos, o recurso de levar os títeres á rúa non é novo, e compañías como Fantoches Baj, Trécola ou Viravolta entre outros teñen no repertorio espectáculos deste tipo. Na mesma liña, Títeres Alakrán está a recuperar nos últimos tempos as festas patronais e as feiras como espazos para os bonecos. "Son un artesán a nivel de distribución, máis ou menos vou onde me chamen. Gústame o concepto das feiras e actuar nas festas, e a verdade é que nunca entrei en circuítos oficiais de AGADIC nin da Rede Galega de Teatros. Para estar aí tes que facer algo vendible, e eu teño unha idea, quero contar unha historia e fago un espectáculo, non penso moito no público".

Modelos e tamaños
Se a profesionalización das compañías de títeres foi relativamente recente, a situacion evoluíu ata un momento no que, segundo apunta Tatán, o propio concepto de compañía está a mudar. "Hai produtoras que distribúen grupos, e hai xente que fai unha produción e ao acabala, os membros desaparecen e ao mellor xúntanse de novo ou non, é un xeito diferente de manter este tipo de traballo que se dá en todas as artes escénicas". Estes factores, canda ao pequeno tamaño das compañías do país deriva na dificultade de abordar producións ambiciosas para os grupos galegos. "A tipoloxía non foi a máis, nin sequera nos proxectos que no seu día se abordaron co Centro Dramático Galego. Abórdanse espectáculos de mediano e pequeno formato, e en moitos casos combínanse con propostas de formación, obradoiros de construción que tamén permiten acudir a diferentes departamentos das institucións". "É certo que agora é todo máis precario e custa máis arriscar, tanto no tema como no formato", lembra Insua a coincidir coa percepción de Tatán. "Tendemos, e eu tamén, a facer espectáculos dunha soa persoa, é máis difícil traballar con varios manipuladores".

Os bonecos como fusión
Fronte ás dificultades do sector, o interese polos bonecos continúa e anima a novas persoas a se sumar a este colectivo. A integración de artes que supon este tipo de espectáculos preséntase como un engado fundamental para os creadores que, nos últimos tempos, apostan por esta fórmula. "Tiven un encontro afortunado con Viravolta, e logo cando comecei a estudar Belas Artes, vin que os bonecos eran un punto de encontro entre o teatro de actores e as artes plásticas, e pareceume que había aí un espazo moi rico para crear un mundo persoal", sinala Inacio Vilariño. Borja Insua, apunta que "sempre me gustaron, pero eu comecei co teatro de actor. Cando cheguei a Compostela, a xente de Cachirulo deume a oportunidade de probar, e caín neles e non puiden saír. Eu estudei escultura, e resúltanme un xeito brutal de xuntar arte dramática e artes plásticas, son un medio de expresión moi potente", explica. "Ademais está o concepto da máscara. Cos títeres síntome menos vulnerable que con calquera cousa que faga como actor. E iso engancha, é como unha droga". Xosel Díaz pola súa banda, apunta que "Eu veño do audiovisual e quería facer algo vencellado a este medio, e a outra parte da compañía é actriz. Tiñamos gana de facer algo novo e saíunos este proxecto. E a nosa intención é dedicarnos profesionalmente a isto".