A face feminina do poder medieval

Subordinadas aos homes, con dereitos limitados mais, de calquera xeito, detentadoras do poder. As mulleres do final da Idade Media tiñan moito que dicir na vida económica, social e mesmo política da súa época. O Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento acaba de publicar Mulleres con poder ao final da Idade Media: colección de documentos, nada menos que trescentas biografías que amosan testemuñas inéditas do papel do xénero feminino neste período histórico.

Malia a que é un ámbito pouco coñecido, no noso país están a se incrementar ao longo dos últimos anos os estudos históricos que teñen as mullleres como protagonistas. “Hai investigacións como as que desenvolveu Carmen Pallares ou Marta González, ou outras centradas en séculos máis recentes, pero no Instituto Padre Sarmiento pareceunos que comprían instrumentos novos, documentación inédita, e foi así como se desenvolveu o proxecto”, explica Eduardo Pardo de Guevara, coordinador desta iniciativa.

Documentos do poder
Para saber das mulleres medievais galegas cómpre buscar moito, como non, e en moitas ocasións fóra do noso país. Para compilar estas biografías “centrámonos en arquivos nos que sabiamos que había material de interese, como os de Alba ou Medinacelli. Tamén revisamos o Arquivo do Reino de Galicia ou o histórico nacional”. E é que en moitos casos, a documentación da nosa Idade Media acabou, por herdanza, nos arquivos de diferentes casas nobiliarias. Como é de agardar, polo propio título da documentación presentada, o traballo do Padre Sarmiento céntrase nos estamentos máis altos da sociedade medieval, que eran os que ostentaban o poder e, polo mesmo, os que deixaron un maior rexistro das súas vidas. Segundo explica Pardo de Guevara, “na documentación medieval a representación da muller é importante”. Malia a que o seu estatus xurídico é máis limitado que o do home, e a súa presenza na vida cotiá pode pola mesma ser menor, quedaron moitos rexistros sobre a actidade deste xénero na época. “Os documentos máis interesantes son as últimas vontades, pero hai tamén doazóns e outros que achegan moita información”, apunta. “Segundo vas baixando na escala social o volume de documentación vaise reducindo. Nós centrámonos nas mulleres con poder, que teñen unha posición social relevante, sexa na nobreza ou na burguesía.

As vidas no tempo dos Trastámara
Na realidade, o material que acaba de presentar o Padre Sarmiento non é máis que unha parte do estenso Dicionario Biográfico da Galicia dos Trastámara. Esta inxente investigación en marcha dede hai máis de dez anos, compila nunha base base de datos 20.000 referencias sobre preto de 3.000 personaxes da época ainda que, como indica Pardo de Guevara, a cifra real quedaría aproximadamente na metade, xa que hais casos de xente que aparece referenciada con distintas versións do mesmo nome ou con nomes diferentes. “É un proxecto que dá moitos problemas mesmo para identificar personaxes. Hai un fenómeno de castelanización de apelidos, e ás veces convén mantelos dese xeito, mentres que noutros casos interesa deixar a fórmula galega. Isto ralentizou a conclusión”. Foi a partir deste material que no Padre Sarmiento decidiron extraer a documentación inédita referida ás mulleres.

A pegada do home
Malia a que o material publicado non achega sorpresas sobre personaxes concretos ou encol do papel feminino na época, “corrobora moitas ideas e achegan testemuños interesantes”, explica este investigador. E cita como exemplo a biografía de Aldonza de Mendoza, “atopamos un documento que é unha demanda para recuperar os seus vens, secuestrado logo da execución do marido. Isto permite coñecer a situación de certas mulleres. Debemos pensar que Aldonza era parte da nobreza castelá, muller de Don Fadrique e medio irmá do Marqués de Santillana. Os testemuños amosan que tiña un ámbito de poder específico e capacidade de manobra, aínda que vivíu humillada e reducida polo seu marido”. Canda a este, atpamos outros casos, como Dona Maior de Ulloa, que rexeitou o matrimonio que amañaran os seus pais coa casa dos Zúñiga e acabaou casando cun Lemos, o que xerou un conflito importante entre estas familias. Ou Constanza de Castro, que durante os máis de corenta anos en que estivo viúva xestionou soa o seu patrimonio e se encargou da educación dos seus fillos. “Atopamos unha carta da que se coñecía a existencia pero non o contido, que lle escribiu o seu marido en 1455 desde Granada, en galego”. Tamén está o caso de Teresa de Zúñiga, que logo da morte do seu home asume a titela dos fillo que tivera el fóra do matrimonio e que goberna o señorío, asumindo a proxección pública social e política da posición do seu marido. “En xeral hai moitas situacións moi diferentes que tentamos pór de relevo a través de documentación nova”, explica este historiador.

Futuras investigacións
De calquera xeito, Pardo de Guevara advirte que co material presentado non se queren conclusións sobre a situación da muller na época, senón que pretende servir de base para futuras investigacións. Na actualidade, o grupo está a traballar nun traballo relacionado con este que pretende documentar a imaxe da mulller a través da escultura funeraria e das representacións gráficas da época. “Tamén aparece supeditada ao barón neste sentido e a míudo se poñen como principais as armas do home”, explica. De xeito máis inmediato, este mesmo ano “tentaremos facer unha reunión científica socbre esta cuestión, convocando un bo número de investigadores galegos e portugueses. Tamén queremos editar un volume que recolla todo estes material”, que polo de agora está dispoñible nas bases de datos do Instituto Padre Sarmiento. Tanto a biografías de mullleres medievais como o dicionario biográfico estarán accesibles no futuro a través da rede para todos os interesados.

Representación conxunta de estatuas xacentes medievais

Xosé Antón García González-Ledo Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento

Grupo de laudas funerarias medievais

Xosé Antón García González-Ledo Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento