Adolfina e Rosa Casás Rama (Cerceda), Eva Castiñeira (MuxÃa), Prudencia e Asunción Garrido Ameijende e mais Manuela Lema Villar -as tres Pandeireteiras de Mens (Malpica de Bergantiños) falecidas hai máis dunha década-, personificarán para a Real Academia Galega a homenaxe no DÃa das Letras Galegas 2025 dedicado ás cantareiras e á poesÃa popular oral. Asà o acordou a institución na sesión plenaria ordinaria celebrada este mediodÃa no pazo de MarÃa Pita, na que se referendou unha candidatura múltiple representativa "das moitas persoas, sobre todo mulleres, que por toda Galicia coidaron, arrequentaron e transmitiron" unha tradición centenaria que segue a deixar pegada nas novas xeracións. As persoas elixidas teñen en común entrar, polos máis de dez anos desde o seu falecemento, na categorÃa de elixibles para esta homenaxe, o que deixa fóra a outras que igualmente merecerÃan este recoñecemento. Segundo explica a RAG nun comunicado, esta tradición dialogará o vindeiro 17 de maio coa modernidade de artistas que hoxe exploran novos vieiros para a literatura de base popular partindo da tradición recibida, sempre unida a outro tesouro patrimonial colectivo: a música. Esta candidatura foi a máis apoiada polo Plenario da RAG fronte a outras alternativas coma a do poeta Antón Tovar e o xornalista e escritor Enrique Labarta Pose.
"A lingua galega continuou viva e vizosa durante séculos, malia as prohibicións e a súa desaparición do espazo oficial, porque o pobo galego a custodiou. En particular as mulleres preservaron a lingua e crearon anonimamente unha poesÃa popular transmitida nas cantigas das avoas ás netas, das nais ás fillas, dunhas veciñas a outras", salienta a proposta aprobada polo plenario da RAG. Nela enlázase a celebración vindeira coa deste ano a través dun verso de LuÃsa Villalta que sintetiza ese herdo transmitido dunha xeración á outra: "As coplas aprendidas na saia da avoa".
Segundo lembra a Academia, cantareiras e pandeireteiras xorden no contexto das rogas, os traballos de axuda mutua entre a veciñanza da sociedade labrega, na que a conclusión desas tarefas se celebraba con música e baile. Pero cando a finais do século XIX os coros compilaron as músicas populares, a imaxe que se fixou como icona foi a do gaiteiro que, acompañado co tambor, exercÃa o seu oficio no espazo público, ignorando as achegas da cantareiras e pandeireteiras, relegadas á esfera privada. Por iso, aÃnda habendo un enorme número de mulleres que compuxeron e transmitiron cantigas populares, a maiorÃa delas permaneceu no anonimato, afirma a RAG. A candidatura apoiada pola maiorÃa do pleno da RAG refÃrese ademais ás novas xeracións de intérpretes e creadores actuais que demostran que na propia esencia da poesÃa popular oral está evolucionar e cambiar. Desde os que recolleron cantigas directamente nas aldeas, como Fuxan os Ventos nos anos 70 e despois Milladoiro, ata Mercedes Peón, LeilÃa, Xabier DÃaz ou, xa parte de xeracións máis novas, Faia DÃaz, Sés, Baiuca, Mondra, Caamaño&Ameixeiras, Fillas de Casandra ou as Tanxugueiras
O cancioneiro popular de Dorothé Schubarth
Nas últimas décadas do século XX, o traballo realizado pola musicóloga suÃza Dorothé Schubarth (1944-2023) e o académico fonsagradino Antón Santamarina, autores da recolleita e edición nos anos 80 do século pasado da biblia do noso folclore, o Cancioneiro popular galego (Fundación Barrié), permitiu identificar informantes como Adolfina Casás Rama (1912-2009), Rosa Casás Rama (1913-2005), tÃa e sobriña naturais da Vila da Igrexa, lugar da parroquia de Cerceda. Tamén a principios dos 80 Milladoiro subÃa aos escenarios a Eva Castiñeira quen, canda a súa sobriña, foi a primeira pandeireteira en actuar cun grupo folk. Antes, dende os primeiros 70, actuarÃan en palcos folclóricos as Pandeireteiras de Mens. A historia destas cinco mulleres foi recuperada na presente década nun libro de Beatriz Busto Miramontes editado pola Central Folque, selo que editou tamén outro volume sobre Adolfina e Rosa Casás Rama escrito por Richi Casás.
Lembra a Academia que estas e moitas outras iniciativas de persoas que foron recollendo individualmente os cancioneiros populares por todo o paÃs contribuÃron a visibilizar a enorme riqueza dunha expresión artÃstica colectiva deostada durante séculos e ameazada polo proceso de urbanización do paÃs. Asà e todo, fronte ao que aconteceu noutros territorios, o cancioneiro popular conseguiu chegar cheo de vida ao século XXI, e deixou unha fonda pegada na alta cultura, empezando polos 'Cantares gallegos' de RosalÃa de Castro. A RAG fai agora xustiza con este legado e as súas autoras dedicándolles a gran festa da cultura galega no que será o segundo 17 de maio colectivo, vinte e sete anos despois das Letras Galegas de 1998, centradas nos trobadores da rÃa de Vigo Johan de Cangas, Meendinho e Martin Codax. A reivindicación dun DÃa da Letras Galegas para a literatura musical do paÃs foi defendida con forza polo músico Xurxo Souto durante a súa condución da gala dos Premios MartÃn Códax da Música e posteriormente a través do chamado " MANIFESTO VILLALTA" co que, aproveitando a faceta musical da homenaxeada deste ano solicitábase unha maior conexión didáctica no ensino da literatura co mundo da música, cousa que sen dúbida conseguira esta designación para 2025.
As Cantareiras
A Real Academia Galega achega un perfil biográfico das mulleres coas que personificará esta homenaxe ao cancioneiro popular. Dá conta a RAG de como Dorothé Schubarth chegou á Vila da Igrexa en marzo de 1980 para gravar e documentar o canto de Rosa (1912-2009) e Adolfina Casás Rama (1913-2005), as primeiras das seis mulleres protagonistas das Letras Galegas 2025 en viren ao mundo. A musicóloga ficou abraiada pola variedade das melodÃas que achegaron e a orixinalidade das súas coplas, algunhas delas únicas no repertorio galego, asegura a Academia. Adolfina e Rosa eran tÃa e sobriña, pero criáronse practicamente como irmás. As dúas eran fillas de solteira e dende ben cativas tiveron que gañar o pan en condicións moi duras. Coñecidas na contorna pola súa arte como cantareiras e tocadoras, eran convidadas decote aos traballos comunais e a súa presenza constituÃa unha atracción destacada nas foliadas da zona de Cerceda. A chegada da radio, nos anos 50, e dos grupos de gaiteiros, os acordeonistas da Coruña ou as orquestras promoveron a popularización doutros estilos musicais e mudaron os costumes. As cantareiras ficaron daquela silenciadas durante un longo tempo. Rosa emigrou a Inglaterra nos 60 e Adolfina quedou na Vila da Igrexa, ata que nos anos 80 volveron xuntarse e recobraron o seu xeito de tocar, arredor das celebracións familiares. A súa historia aparece recollida no libro 'Fuliada na vila' (A Central Folque, 2020), escrito polo seu neto e sobriño neto Richi Casás, quen centrou o seu traballo de fin de carreira no Conservatorio Superior da Coruña na relación entre o jazz e a música tradicional. O tÃtulo do volume dá tamén nome ao proxecto musical no que, a través da lente do jazz, se achega á música popular que preservaron Rosa e Adolfina.
Eva Castiñeira (1926-2010), veciña do lugar de Agranzón, en MuxÃa, aos oito anos de idade xa cantaba nos bailes e romarÃas con outras dúas pandeireteiras veciñas da bisbarra e coa súa irmá Engracia. Coma moitas mulleres do seu tempo, emigrou á Coruña para traballar no servizo doméstico e asentouse no barrio de San Pedro de Visma. A principios da década dos 80 traballaba como asistenta na casa dun dos socios da discográfica Ruada, que se decatou do seu talento musical e lle falou dela a Rodrigo RomanÃ. Pouco despois, en 1981 e convidada por Milladoiro, Eva convertÃase, canda a súa sobriña, na primeira pandeireteira en subir a un escenario cun grupo folk, nun concerto celebrado no pavillón de deportes da Coruña. Tres anos despois, a voz de Eva Castiñeira quedou rexistrada, canda as interpretacións de Florencio López Fernández, o cego dos Vilares, no álbum Recolleita, coordinado por Pablo Quintana. As melodÃas da cantareira tamén se integraron no álbum Galicia no paÃs das maravillas (1986), gravado no estudio dublinés Windmill Lane e no que tamén participaron tres novas tocadoras, Elisa Segade, Cristina GarcÃa e Pilocha Rivas. Comezaba asà un novo ronsel que se proxecta ata as Tanxugueiras, pasando por LeilÃa, grupo que lle dedicou á memoria de Eva Castiñeira o seu disco Consentimento (2012), dende a consciencia de que, coma tantas mulleres creadoras e artistas, non obtivera en vida o recoñecemento merecido. Outras músicas que lle debemos a Eva Castiñeira son o "Valse de Agranzón", que ten interpretado Xabier DÃaz; “Ao pasar pola Coruña”, incluÃdo por Luar na Lubre no disco Mar maior (2012), e cantada tamén por Pinto de Herbón nos tempos do rock bravú e en concerto con Manu Chao; ou a chamada “Jota de Eva” que LeilÃa incluÃu, cantada por ela mesma, no devandito disco de homenaxe.
As Pandeireteiras de Mens
As Pandeireteiras de Mens foron cinco labregas da parroquia malpicá que lles deu nome: Prudencia Garrido Ameijende (1905-1993) e a súa irmá Asunción Garrido Ameijende (1915-2007), do lugar de Asalo; e Manuela Lema Villar (1913-1993), Adela Rey Torrado (1920-2016) e Teresa Lema Varela (1924-2019), do lugar de Mens. Adela e Teresa faleceron hai menos de dez anos, o que impide que poidan ser formalmente homenaxeadas no DÃa das Letras Galegas 2025.
Cando algunha xa superaba os 80 anos, as Pandeireteiras de Mens viaxaron por Europa e América coa súa música acompañando, a partir de 1972, a Agrupación Folclórica Aturuxo, tras contactar con elas o seu director artÃstico, Manuel Cajaraville Pensado. A historia das tamén chamadas "Vellas de Mens" foi rescatada nunha completa obra de Beatriz Busto Miramontes levada ao prelo en 2021. Nestas páxinas a musicóloga e antropóloga social refÃrese a elas como a cabeza visible a audible do rexurdimento moderno da música bailable de tradición oral en Galicia; e conta como as cinco veciñas de Malpica aproveitaron as oportunidades que o folclore que outrora enchÃa de coplas e baile as rogas agora lles presentaba para viaxaren e viviren experiencias que se supuñan pouco adecuadas para a súa idade e orixe. Elas, pola súa parte, fixeron patente que, ademais dos gaiteiros, cumprÃa ter en conta as mulleres e o patrimonio oral que representaban.
"A lingua galega continuou viva e vizosa durante séculos, malia as prohibicións e a súa desaparición do espazo oficial, porque o pobo galego a custodiou. En particular as mulleres preservaron a lingua e crearon anonimamente unha poesÃa popular transmitida nas cantigas das avoas ás netas, das nais ás fillas, dunhas veciñas a outras", salienta a proposta aprobada polo plenario da RAG. Nela enlázase a celebración vindeira coa deste ano a través dun verso de LuÃsa Villalta que sintetiza ese herdo transmitido dunha xeración á outra: "As coplas aprendidas na saia da avoa".
Segundo lembra a Academia, cantareiras e pandeireteiras xorden no contexto das rogas, os traballos de axuda mutua entre a veciñanza da sociedade labrega, na que a conclusión desas tarefas se celebraba con música e baile. Pero cando a finais do século XIX os coros compilaron as músicas populares, a imaxe que se fixou como icona foi a do gaiteiro que, acompañado co tambor, exercÃa o seu oficio no espazo público, ignorando as achegas da cantareiras e pandeireteiras, relegadas á esfera privada. Por iso, aÃnda habendo un enorme número de mulleres que compuxeron e transmitiron cantigas populares, a maiorÃa delas permaneceu no anonimato, afirma a RAG. A candidatura apoiada pola maiorÃa do pleno da RAG refÃrese ademais ás novas xeracións de intérpretes e creadores actuais que demostran que na propia esencia da poesÃa popular oral está evolucionar e cambiar. Desde os que recolleron cantigas directamente nas aldeas, como Fuxan os Ventos nos anos 70 e despois Milladoiro, ata Mercedes Peón, LeilÃa, Xabier DÃaz ou, xa parte de xeracións máis novas, Faia DÃaz, Sés, Baiuca, Mondra, Caamaño&Ameixeiras, Fillas de Casandra ou as Tanxugueiras
O cancioneiro popular de Dorothé Schubarth
Nas últimas décadas do século XX, o traballo realizado pola musicóloga suÃza Dorothé Schubarth (1944-2023) e o académico fonsagradino Antón Santamarina, autores da recolleita e edición nos anos 80 do século pasado da biblia do noso folclore, o Cancioneiro popular galego (Fundación Barrié), permitiu identificar informantes como Adolfina Casás Rama (1912-2009), Rosa Casás Rama (1913-2005), tÃa e sobriña naturais da Vila da Igrexa, lugar da parroquia de Cerceda. Tamén a principios dos 80 Milladoiro subÃa aos escenarios a Eva Castiñeira quen, canda a súa sobriña, foi a primeira pandeireteira en actuar cun grupo folk. Antes, dende os primeiros 70, actuarÃan en palcos folclóricos as Pandeireteiras de Mens. A historia destas cinco mulleres foi recuperada na presente década nun libro de Beatriz Busto Miramontes editado pola Central Folque, selo que editou tamén outro volume sobre Adolfina e Rosa Casás Rama escrito por Richi Casás.
Lembra a Academia que estas e moitas outras iniciativas de persoas que foron recollendo individualmente os cancioneiros populares por todo o paÃs contribuÃron a visibilizar a enorme riqueza dunha expresión artÃstica colectiva deostada durante séculos e ameazada polo proceso de urbanización do paÃs. Asà e todo, fronte ao que aconteceu noutros territorios, o cancioneiro popular conseguiu chegar cheo de vida ao século XXI, e deixou unha fonda pegada na alta cultura, empezando polos 'Cantares gallegos' de RosalÃa de Castro. A RAG fai agora xustiza con este legado e as súas autoras dedicándolles a gran festa da cultura galega no que será o segundo 17 de maio colectivo, vinte e sete anos despois das Letras Galegas de 1998, centradas nos trobadores da rÃa de Vigo Johan de Cangas, Meendinho e Martin Codax. A reivindicación dun DÃa da Letras Galegas para a literatura musical do paÃs foi defendida con forza polo músico Xurxo Souto durante a súa condución da gala dos Premios MartÃn Códax da Música e posteriormente a través do chamado " MANIFESTO VILLALTA" co que, aproveitando a faceta musical da homenaxeada deste ano solicitábase unha maior conexión didáctica no ensino da literatura co mundo da música, cousa que sen dúbida conseguira esta designación para 2025.
As Cantareiras
A Real Academia Galega achega un perfil biográfico das mulleres coas que personificará esta homenaxe ao cancioneiro popular. Dá conta a RAG de como Dorothé Schubarth chegou á Vila da Igrexa en marzo de 1980 para gravar e documentar o canto de Rosa (1912-2009) e Adolfina Casás Rama (1913-2005), as primeiras das seis mulleres protagonistas das Letras Galegas 2025 en viren ao mundo. A musicóloga ficou abraiada pola variedade das melodÃas que achegaron e a orixinalidade das súas coplas, algunhas delas únicas no repertorio galego, asegura a Academia. Adolfina e Rosa eran tÃa e sobriña, pero criáronse practicamente como irmás. As dúas eran fillas de solteira e dende ben cativas tiveron que gañar o pan en condicións moi duras. Coñecidas na contorna pola súa arte como cantareiras e tocadoras, eran convidadas decote aos traballos comunais e a súa presenza constituÃa unha atracción destacada nas foliadas da zona de Cerceda. A chegada da radio, nos anos 50, e dos grupos de gaiteiros, os acordeonistas da Coruña ou as orquestras promoveron a popularización doutros estilos musicais e mudaron os costumes. As cantareiras ficaron daquela silenciadas durante un longo tempo. Rosa emigrou a Inglaterra nos 60 e Adolfina quedou na Vila da Igrexa, ata que nos anos 80 volveron xuntarse e recobraron o seu xeito de tocar, arredor das celebracións familiares. A súa historia aparece recollida no libro 'Fuliada na vila' (A Central Folque, 2020), escrito polo seu neto e sobriño neto Richi Casás, quen centrou o seu traballo de fin de carreira no Conservatorio Superior da Coruña na relación entre o jazz e a música tradicional. O tÃtulo do volume dá tamén nome ao proxecto musical no que, a través da lente do jazz, se achega á música popular que preservaron Rosa e Adolfina.
Eva Castiñeira (1926-2010), veciña do lugar de Agranzón, en MuxÃa, aos oito anos de idade xa cantaba nos bailes e romarÃas con outras dúas pandeireteiras veciñas da bisbarra e coa súa irmá Engracia. Coma moitas mulleres do seu tempo, emigrou á Coruña para traballar no servizo doméstico e asentouse no barrio de San Pedro de Visma. A principios da década dos 80 traballaba como asistenta na casa dun dos socios da discográfica Ruada, que se decatou do seu talento musical e lle falou dela a Rodrigo RomanÃ. Pouco despois, en 1981 e convidada por Milladoiro, Eva convertÃase, canda a súa sobriña, na primeira pandeireteira en subir a un escenario cun grupo folk, nun concerto celebrado no pavillón de deportes da Coruña. Tres anos despois, a voz de Eva Castiñeira quedou rexistrada, canda as interpretacións de Florencio López Fernández, o cego dos Vilares, no álbum Recolleita, coordinado por Pablo Quintana. As melodÃas da cantareira tamén se integraron no álbum Galicia no paÃs das maravillas (1986), gravado no estudio dublinés Windmill Lane e no que tamén participaron tres novas tocadoras, Elisa Segade, Cristina GarcÃa e Pilocha Rivas. Comezaba asà un novo ronsel que se proxecta ata as Tanxugueiras, pasando por LeilÃa, grupo que lle dedicou á memoria de Eva Castiñeira o seu disco Consentimento (2012), dende a consciencia de que, coma tantas mulleres creadoras e artistas, non obtivera en vida o recoñecemento merecido. Outras músicas que lle debemos a Eva Castiñeira son o "Valse de Agranzón", que ten interpretado Xabier DÃaz; “Ao pasar pola Coruña”, incluÃdo por Luar na Lubre no disco Mar maior (2012), e cantada tamén por Pinto de Herbón nos tempos do rock bravú e en concerto con Manu Chao; ou a chamada “Jota de Eva” que LeilÃa incluÃu, cantada por ela mesma, no devandito disco de homenaxe.
As Pandeireteiras de Mens
As Pandeireteiras de Mens foron cinco labregas da parroquia malpicá que lles deu nome: Prudencia Garrido Ameijende (1905-1993) e a súa irmá Asunción Garrido Ameijende (1915-2007), do lugar de Asalo; e Manuela Lema Villar (1913-1993), Adela Rey Torrado (1920-2016) e Teresa Lema Varela (1924-2019), do lugar de Mens. Adela e Teresa faleceron hai menos de dez anos, o que impide que poidan ser formalmente homenaxeadas no DÃa das Letras Galegas 2025.
Cando algunha xa superaba os 80 anos, as Pandeireteiras de Mens viaxaron por Europa e América coa súa música acompañando, a partir de 1972, a Agrupación Folclórica Aturuxo, tras contactar con elas o seu director artÃstico, Manuel Cajaraville Pensado. A historia das tamén chamadas "Vellas de Mens" foi rescatada nunha completa obra de Beatriz Busto Miramontes levada ao prelo en 2021. Nestas páxinas a musicóloga e antropóloga social refÃrese a elas como a cabeza visible a audible do rexurdimento moderno da música bailable de tradición oral en Galicia; e conta como as cinco veciñas de Malpica aproveitaron as oportunidades que o folclore que outrora enchÃa de coplas e baile as rogas agora lles presentaba para viaxaren e viviren experiencias que se supuñan pouco adecuadas para a súa idade e orixe. Elas, pola súa parte, fixeron patente que, ademais dos gaiteiros, cumprÃa ter en conta as mulleres e o patrimonio oral que representaban.