É coñecida a importante presenza que a morte ten na cultura galega. A comparar ese vencello coa perspectiva que mantén outra área atlántica sobre a cuestión, o Consello da Cultura Galega celebrou estes días 25 e 26 de abril as xornadas A morte nos fisterras europeos: Bretaña e Galicia. Neste encontro abordouse de xeito particular a evolución da presenza da morte na nosa sociedade e mais a representación deste fenómeno en diferentes ámbitos da nosa creación contemporánea como son o audiovisual e a narrativa.
"Consideramos que era un tema interesante para pór en contacto investigadores galegos e bertóns, non só pola importancia da morte nas respectivas culturas, senón polas mudanzas que están a dar nas sociedades modernas en relación á mesma", explicaba Rosario Álvarez, presidenta do Consello da Cultura, na presentación do encontro. Deste xeito, a cita pretendía atender "o xeito no que estas sociedades se van adaptando e como se plasma esa morte en creacións artísticas e culturais".
A evolución da morte
Como introdución ás xornadas, o antropólogo Marcial Gondar desenvolveu unha intervención que, co título A cultura da morte en Galicia como ferramenta terapéutica: dúas mentalidades en conflito, abordou as diferentes perspectivas sobre a fin da vida. Para el, "un rasgo característico da cultura moderna occidental é a ocultación de todo o que ten que ver coa morte. Cada vez máis considérase un suceso privado que se quere é tirar de diante". Nese sentido sinala unha dinámica de expulsión que se desenvolve en diferentes ámbitos. "Expúlsanse os cemiterios dos centros da vilas, cada vez máis lonxe", advirte. "Tamén se expulsa o morto. Antes facíase o velorio na casa e agora vaise ao tanatorio". Do mesmo xeito "tamén se expulsan os prantos e os berros tradicionais, e ata o propio feito de falar da morte considérase de mal gusto, converteuse nun tema tabú".
A terapia social
Fronte a isto apuntou a socialización da morte que se daba na sociedade tradicional, con velorios nos domicilios e expresións públicas de pesar. "Era un dos poucos momentos nos que se rachaba a privacidade da casa", explicaba o antropólogo. Unha invasión de persoas foráneas que obrigaba á familia da persoa falecida a atender ás visitas e "estar cun ollo no que pasa e outro no que están a facer". Para Gondar, esta división da atención impedía enfocarse na dor do momento e era parte "dun labor de xestión da tensión" organizado de xeito tácito na comunidade. Do mesmo xeito, os temas que se abordaban nas conversas do velorio facían tamén parte deste procedemento. "Hai toda unha gradación. O primeiro que se fala é a información sobre como foi o falecemento. Despois abórdanse casos semellantes". Segundo el, esas observacións mitigan a mágoa das persoas afectadas ao amosar situacións similares. "Dinche que o que estás a pasar ti xa o pasaron outros, que non é unha situación extraordinaria".
Brincadeiras coa morte
"O terceiro tema de conversa son temas da vida cotiá", que levan a mente da xente afectada a outros campos alén do deceso, explicaba o investigador. "E logo aínda veñen os contos e os chistes verdes", de xeito que o humor non estaba ausente destes procesos e contribuía á distracción da familia. "A un velorio íase mirar, se non había mozos ou mozas nin se entraba. Pero se había foliada de xente estabamos alí ata o día" recoñecíalle un informante a este antropólogo. Brincadeiras que mesmo involucraban a manipulación do cadáver ou xogos de prendas non eran tampouco alleos a estes acontecementos. Todos estes mecanismos serven, segundo destacou Gondar "para loitar contra o medo". A xeito de conclusión apunta que "no pouco que sobrevive deste pasado hai cousas que podemos empregar. Debemos traballar para que a morte deixe de ser un tema tabú e se considere unha parte máis da vida".
O dó público
A abordar precisamente novos xeitos de vivir na morte na nosa sociedade, a antropóloga Cristina Sánchez-Carretero foi desenvolveu a conferencia "Mortes, traxedias e medios de comunicación". Segundo destacou, "nas sociedades industriais contemporáneas prodúcese un distanciamento da morte na que se xera unha dependencia de institucións como os hospitais ou os tanatorios. A morte é o grande tabú do século XXI, non se fala dela, e menos da propia". Fronte a ese crecente vivencia privada da fin da vida, no entanto, Sánchez-Carretero advirte que "nas últimas décadas asistimos dunha toma de espazos públicos para expresar o dó ante mortes que se perciben como especialmente traumáticas para a sociedade". Así, "no caso de non coñecer os falecidos establécese un tipo de dó, que se podería chamar secundario, que dá en apropiacións moi concretas de espazos públicos". Isto prodúcese "nunha época na que cada vez consumimos máis dor allea polos medios de comunicación e procuramos diminuír ao máximo a dor propia, incluída a producida pola morte de seres queridos".
A función dos altares
Casos como as manifestacións públicas de dó por accidentes como o de Angrois, xa no día seguinte á catástrofe, amosan como "este patrón non está só asentado senón que é agardable e replicable". Os memoriais polos tiroteos en centros educativos ou os atentados do 11S en Estados Unidos, ou tamén cando falecen personaxes famosos ou en asasinatos de xente anónima. A repasar este tipo de manifestacións, a antropóloga establece que "estes altares, santuarios ou memoriais xorden de xeito espontáneo, son máis ou menos efémeros, non contan cunha institución detrás e teñen a intención de promover accións concretas". Segundo ela "os memoriais levan a sentir e a actuar, non só a ser espectador". Deste xeito, "nos que se produciron polos atentados do 11M, por exemplo, estábanse a reclamar accións. O mesmo aconteceu na morte de Lady Di, para quen se reclamaba un funeral real. E no caso de Angrois queríase que se resolvese o caso". Deste xeito, "hai unha acción política que cruza estes rituais". En todo este proceso "os medios teñen unha función importante na súa creación e no seu mantemento. Son eles os que formalizan os rituais de dó".
As orixes
Non todos os falecementos xeran este tipo de mobilizacións. "Estes movementos teñen que ver co tipo de morte. Ten que ser unha morte que se sinta na sociedade como algo especialmente tráxico, ben porque a vítima anónima podería ser calquera de nós ou ben porque falece un personaxe mediático moi popular". Estes ofrecementos "desenvólvense en lugares non oficiais e contan cun patrón claro, difundido polos medios de comunicación, ao que se recorre". Así, nestes altares "as ofrendas déixanse para os defuntos pero tamén para ser vistas, lidas ou ulidas polos visitantes. Os obxectos persoais van de cartas a xoguetes ou bonecos e lembran un valor persoal que pode implicar ou non un coñecemento das vítimas. Dáse tamén un rexeitamento da sacralización oficial". Sobre a orixe deste fenómeno sinala que "este tipo de ritos recollen a tradición de facer ofrendas aos defuntos no lugar do seu falecemento, coa diferenza de que nestes casos non se coñecen directamente. Hai autoras que citan a orixe nos que se fixeron logo do asasinato de John Lennon, pero isto realmente sancionouse socialmente polos medios de comunicación logo do funeral por Lady Di en 1997".
As narrativas
Encol do peso mediático nestes procesos, Sánchez-Carretero advirte que "a narrativa consensuada por diferentes axentes sociais, e en particular os medios, é unha parte importante do proceso de superación dun trauma coma estes, establece o xeito no que nos contamos a historia do que se aconteceu". No entanto, a repasar casos como o dos atentados do 11M, sobre os que Sánchez-Carretero coordinou unha investigación, "resulta moi problemático como se establece o consenso e que narrativas se repiten, que moitas veces veñen dos discursos dominantes". Nese caso concreto "esas narrativas desdobráronse e instrumentalizáronse por diferentes versións, que contradicían as voces da cidadanía que se expresaba nas estacións despois dos atentados" explica. Deste xeito, nestas manifestacións "non aparecía o campo semántico do medo, que incorporaron despois outras narrativas". Así, segundo ela, "o dó convértese no xeito social e cultural de se enfrontar a unha perda significativa. Estas formas de acción achegan un campo de estudo desde o que revisar aspectos políticos mediáticos ou espirituais nos procesos de construción da memoria", concluíu.
"Consideramos que era un tema interesante para pór en contacto investigadores galegos e bertóns, non só pola importancia da morte nas respectivas culturas, senón polas mudanzas que están a dar nas sociedades modernas en relación á mesma", explicaba Rosario Álvarez, presidenta do Consello da Cultura, na presentación do encontro. Deste xeito, a cita pretendía atender "o xeito no que estas sociedades se van adaptando e como se plasma esa morte en creacións artísticas e culturais".
A evolución da morte
Como introdución ás xornadas, o antropólogo Marcial Gondar desenvolveu unha intervención que, co título A cultura da morte en Galicia como ferramenta terapéutica: dúas mentalidades en conflito, abordou as diferentes perspectivas sobre a fin da vida. Para el, "un rasgo característico da cultura moderna occidental é a ocultación de todo o que ten que ver coa morte. Cada vez máis considérase un suceso privado que se quere é tirar de diante". Nese sentido sinala unha dinámica de expulsión que se desenvolve en diferentes ámbitos. "Expúlsanse os cemiterios dos centros da vilas, cada vez máis lonxe", advirte. "Tamén se expulsa o morto. Antes facíase o velorio na casa e agora vaise ao tanatorio". Do mesmo xeito "tamén se expulsan os prantos e os berros tradicionais, e ata o propio feito de falar da morte considérase de mal gusto, converteuse nun tema tabú".
A terapia social
Fronte a isto apuntou a socialización da morte que se daba na sociedade tradicional, con velorios nos domicilios e expresións públicas de pesar. "Era un dos poucos momentos nos que se rachaba a privacidade da casa", explicaba o antropólogo. Unha invasión de persoas foráneas que obrigaba á familia da persoa falecida a atender ás visitas e "estar cun ollo no que pasa e outro no que están a facer". Para Gondar, esta división da atención impedía enfocarse na dor do momento e era parte "dun labor de xestión da tensión" organizado de xeito tácito na comunidade. Do mesmo xeito, os temas que se abordaban nas conversas do velorio facían tamén parte deste procedemento. "Hai toda unha gradación. O primeiro que se fala é a información sobre como foi o falecemento. Despois abórdanse casos semellantes". Segundo el, esas observacións mitigan a mágoa das persoas afectadas ao amosar situacións similares. "Dinche que o que estás a pasar ti xa o pasaron outros, que non é unha situación extraordinaria".
Brincadeiras coa morte
"O terceiro tema de conversa son temas da vida cotiá", que levan a mente da xente afectada a outros campos alén do deceso, explicaba o investigador. "E logo aínda veñen os contos e os chistes verdes", de xeito que o humor non estaba ausente destes procesos e contribuía á distracción da familia. "A un velorio íase mirar, se non había mozos ou mozas nin se entraba. Pero se había foliada de xente estabamos alí ata o día" recoñecíalle un informante a este antropólogo. Brincadeiras que mesmo involucraban a manipulación do cadáver ou xogos de prendas non eran tampouco alleos a estes acontecementos. Todos estes mecanismos serven, segundo destacou Gondar "para loitar contra o medo". A xeito de conclusión apunta que "no pouco que sobrevive deste pasado hai cousas que podemos empregar. Debemos traballar para que a morte deixe de ser un tema tabú e se considere unha parte máis da vida".
O dó público
A abordar precisamente novos xeitos de vivir na morte na nosa sociedade, a antropóloga Cristina Sánchez-Carretero foi desenvolveu a conferencia "Mortes, traxedias e medios de comunicación". Segundo destacou, "nas sociedades industriais contemporáneas prodúcese un distanciamento da morte na que se xera unha dependencia de institucións como os hospitais ou os tanatorios. A morte é o grande tabú do século XXI, non se fala dela, e menos da propia". Fronte a ese crecente vivencia privada da fin da vida, no entanto, Sánchez-Carretero advirte que "nas últimas décadas asistimos dunha toma de espazos públicos para expresar o dó ante mortes que se perciben como especialmente traumáticas para a sociedade". Así, "no caso de non coñecer os falecidos establécese un tipo de dó, que se podería chamar secundario, que dá en apropiacións moi concretas de espazos públicos". Isto prodúcese "nunha época na que cada vez consumimos máis dor allea polos medios de comunicación e procuramos diminuír ao máximo a dor propia, incluída a producida pola morte de seres queridos".
A función dos altares
Casos como as manifestacións públicas de dó por accidentes como o de Angrois, xa no día seguinte á catástrofe, amosan como "este patrón non está só asentado senón que é agardable e replicable". Os memoriais polos tiroteos en centros educativos ou os atentados do 11S en Estados Unidos, ou tamén cando falecen personaxes famosos ou en asasinatos de xente anónima. A repasar este tipo de manifestacións, a antropóloga establece que "estes altares, santuarios ou memoriais xorden de xeito espontáneo, son máis ou menos efémeros, non contan cunha institución detrás e teñen a intención de promover accións concretas". Segundo ela "os memoriais levan a sentir e a actuar, non só a ser espectador". Deste xeito, "nos que se produciron polos atentados do 11M, por exemplo, estábanse a reclamar accións. O mesmo aconteceu na morte de Lady Di, para quen se reclamaba un funeral real. E no caso de Angrois queríase que se resolvese o caso". Deste xeito, "hai unha acción política que cruza estes rituais". En todo este proceso "os medios teñen unha función importante na súa creación e no seu mantemento. Son eles os que formalizan os rituais de dó".
As orixes
Non todos os falecementos xeran este tipo de mobilizacións. "Estes movementos teñen que ver co tipo de morte. Ten que ser unha morte que se sinta na sociedade como algo especialmente tráxico, ben porque a vítima anónima podería ser calquera de nós ou ben porque falece un personaxe mediático moi popular". Estes ofrecementos "desenvólvense en lugares non oficiais e contan cun patrón claro, difundido polos medios de comunicación, ao que se recorre". Así, nestes altares "as ofrendas déixanse para os defuntos pero tamén para ser vistas, lidas ou ulidas polos visitantes. Os obxectos persoais van de cartas a xoguetes ou bonecos e lembran un valor persoal que pode implicar ou non un coñecemento das vítimas. Dáse tamén un rexeitamento da sacralización oficial". Sobre a orixe deste fenómeno sinala que "este tipo de ritos recollen a tradición de facer ofrendas aos defuntos no lugar do seu falecemento, coa diferenza de que nestes casos non se coñecen directamente. Hai autoras que citan a orixe nos que se fixeron logo do asasinato de John Lennon, pero isto realmente sancionouse socialmente polos medios de comunicación logo do funeral por Lady Di en 1997".
As narrativas
Encol do peso mediático nestes procesos, Sánchez-Carretero advirte que "a narrativa consensuada por diferentes axentes sociais, e en particular os medios, é unha parte importante do proceso de superación dun trauma coma estes, establece o xeito no que nos contamos a historia do que se aconteceu". No entanto, a repasar casos como o dos atentados do 11M, sobre os que Sánchez-Carretero coordinou unha investigación, "resulta moi problemático como se establece o consenso e que narrativas se repiten, que moitas veces veñen dos discursos dominantes". Nese caso concreto "esas narrativas desdobráronse e instrumentalizáronse por diferentes versións, que contradicían as voces da cidadanía que se expresaba nas estacións despois dos atentados" explica. Deste xeito, nestas manifestacións "non aparecía o campo semántico do medo, que incorporaron despois outras narrativas". Así, segundo ela, "o dó convértese no xeito social e cultural de se enfrontar a unha perda significativa. Estas formas de acción achegan un campo de estudo desde o que revisar aspectos políticos mediáticos ou espirituais nos procesos de construción da memoria", concluíu.
Serie
A morte na cultura galega
A representación da fin da vida no audiovisual e na narrativa estiveron presentes nas xornadas do CCG sobre A morte nos fisterras europeos
Un encontro no Consello da Cultura aborda as perspectivas sobre a fin da vida en diferentes ámbitos da sociedade
