Cando a xente mira para o alto dos montes da Chá, Brión e Doniños, en Ferrol, posiblemente descoñeza que alà no alto sobrevive, baixo os toxos, unha necrópole prehistórica monumental chea de sorpresas. Mámoas que aparecen e desaparecen, conxuntos de enterramentos que se repiten de xeito simétrico e aliñamentos cos principais eventos solares do ano. As primeiras conclusións deste estudo foron presentadas este pasado venres en Ferrol, nun acto organizado polos promotores da investigación, as comunidades de montes do Chá, Brión e Doniños.
"Se tivera que facer un power point para explicar, a nivel xeral, como funciona o megalitismo, escollerÃa esta necrópole", di entre risas Carlos Otero, arqueólogo do Instituto de Ciencias do Patrimonio (INCIPIT). Baixo a dirección do tamén arqueólogo Pastor Fábrega, tamén do Incipit, os dous elaboraron un estudo arqueolóxico sobre a necrópole neolÃtica e as mámoas dos Montes do Chá, un extenso conxunto de 39 túmulos megalÃticos localizados nun gran outeiro sobre os montes de Ferrol.
Os arqueólogos valéronse das visitas de campo pero sobre todo do uso de software de análise do territorio e datos LiDAR para prestar atención ao conxunto, máis que a mámoas concretas. A hipótese coa que se moven ata o momento é que todo o espazo arqueolóxico como un conxunto que responde a unha planificación moi sofisticada, e que interaccionaba co relevo natural de xeito moi sofisticado que vai máis alá do propio enterramento dos mortos da comunidade. "A mestura de mámoas, paisaxe e firmamento fabrica unha ferramenta útil para calendarizar e construÃr tradición", explican os investigadores. Nos montes do Chá, as comunidades de hai seis mil anos construÃron un gran sistema complexo para relacionarse coa morte, pero tamén coa vida, co mar e co firmamento.
O espello dos mortos
"O que descubrimos facendo unha análise de visibilidade e de tránsito é que aparecÃa unha paisaxe moi interesante. No alto do monte hai dúas bacÃas definidas polo rego da Ponte e o rego de Liñares, e as mámoas están situadas en cada unha delas. O interesante é que, desde o punto da paisaxe megalÃtica, as dúas bacÃas son simétricas", sinala Otero con certa sorpresa. A distribución das mámoas en cada unha desas bacÃas duplÃcase como se fora un espello. Cada unha das bacÃas ten unha mámoa central, a partir da cal dispóñense en cÃrculo os túmulos megalÃticos, recortándose no horizonte.
O 'espello' está unido por un borde no que tres mámoas fan de nexo entre as dúas bacÃas. "Estas tres mámoas funcionan como un eixo de todo ese monte, e as mámoas o que fan é subliñar ese eixo que xa está na paisaxe natural". Pero o que intrigou aos dous arqueólogos é que as mámoas están dispostas de tal xeito que desde cada unha das bacÃas apenas se ven as mámoas da outra. "En todo isto, se eles tiveran construÃdo as mámoas uns metros máis alá ou máis aquÃ, estas relacións deixarÃan de perderse". As únicas que se ven son as tres mámoas do eixo, que sirven a eses dous pequenos sistemas de visibilidades.
Visibilidade desde as dúas mámoas centrais de cada unha das bacÃas. A visibilidade é case excluÃnte. Gráfico: Incipit
Unha paisaxe que cobra sentido ao moverse
A planificación da conversión do monte nun espazo sagrado, cheo de significados, por veces chega a ser sorprendente. "O exemplo máis rechamante é no principal camiño de acceso á necrópole", explica Otero, "onde nos atopamos ata nove mámoas dispostas de tal xeito que evitan ver todos os túmulos do interior. Se apenas te moveras penas uns metros estarÃas vendo moitos deles. É como se evitaran amosalos". Por que? "Non o sabemos", explica Carlos Otero, quen resalta que este tipo de relacións visuais son habituais no megalitismo e xa tiñan sido formuladas nos anos 80 polo propio director do Incipit, Felipe Criado, e Victoria Villoch a partir da lectura da súa tese no ano 2000. A arqueóloga ten analizado no artigo "O emprazamento tumular como estratexia de configuración do espazo social" (Complutum, 2001) como os túmulos e outros recursos das comunidades prehistóricas "son parte dun código que nos amosa como se levaba a cabo a domesticación simbólica do espazo, e na que subxace unha intención de organización e construción mediante mecanismos de orde visual". Un dos aspectos máis desafiantes desa forma de construÃr é que se basea no movemento. Os monumentos só se ven desde determinados puntos, aos que hai que chegar sen ver, ou vendo cousas determinadas. "O movemento exerce como nexo entre os diferentes espazos e entes, dando lugar á paisaxe como tal", suliña Villoch. É o que sucede no camiño do Monte da Chá. O camiño non amosa as mámoas deliberadamente.
Esa relación de espello entre os dous conxuntos de mámoas do alto dos montes da Chá tamén alberga diferencias. A maior parte dos túmulos miran cara as terras agrÃcolas fértiles, ao norte. Porén, a bacÃa do sur está orientada cara o mar, que na Prehistoria tiña importantes connotacións simbólicas co propio tránsito dos mortos.
A posta do sol do 24 de xuño desde as mámoas do camiño de acceso ao complexo
Mámoas que se relacionan co firmamento
Pero as comunidades do NeolÃtico non só tiveron en conta o relevo, os seus accidentes e espazos para escoller onde colocar tan gran número de mámoas. Os investigadores decatáronse que as mámoas estaban dispostas de xeito que establecÃan relacións con fenómenos astronómicos. "As dez meirandes mámoas do conxunto están relacionadas coa saÃda e posta de sol no solsticio de verán", indica Carlos Otero, resumindo os traballos levados a cabo no proxecto polo arqueoastrónomo César González, tamén do Incipit. As relacións máis chamativas suceden a partir da relación entre as dúas mámoas centrais e as mámoas que as rodean. "Un exemplo é no rego da BacÃa da Ponte, onde na mámoa central, durante o solsticio de verán, vas ver saÃr o sol na mámoa grande do eixo central e tamén poñerse a lúa na mámoa oposta que mira ao mar", asegura Carlos Otero. Os aliñamentos das mámoas converten ao campo de enterramentos nun sorprendente calendario que parece ter que ver coa vida das comunidades que construÃron este espazo.
SaÃda do sol o 24 de xuño desde a mámoa central do Chan de Pardiñeiras, a partir dunha mámoa do eixo central
A investigación vai proseguir nos vindeiros meses desenvolvendo algunhas das liñas xa adiantadas, pero o arqueólogo traballa ao redor dunha gramática prehistórica do territorio que se repite con fidelidade ao longo do territorio. "É un mundo baseado na dualidade, no circular, no espazo cóncavo. Os Montes do Chá son un exemplo paradigmático", explica Otero.
"Se tivera que facer un power point para explicar, a nivel xeral, como funciona o megalitismo, escollerÃa esta necrópole", di entre risas Carlos Otero, arqueólogo do Instituto de Ciencias do Patrimonio (INCIPIT). Baixo a dirección do tamén arqueólogo Pastor Fábrega, tamén do Incipit, os dous elaboraron un estudo arqueolóxico sobre a necrópole neolÃtica e as mámoas dos Montes do Chá, un extenso conxunto de 39 túmulos megalÃticos localizados nun gran outeiro sobre os montes de Ferrol.
Os arqueólogos valéronse das visitas de campo pero sobre todo do uso de software de análise do territorio e datos LiDAR para prestar atención ao conxunto, máis que a mámoas concretas. A hipótese coa que se moven ata o momento é que todo o espazo arqueolóxico como un conxunto que responde a unha planificación moi sofisticada, e que interaccionaba co relevo natural de xeito moi sofisticado que vai máis alá do propio enterramento dos mortos da comunidade. "A mestura de mámoas, paisaxe e firmamento fabrica unha ferramenta útil para calendarizar e construÃr tradición", explican os investigadores. Nos montes do Chá, as comunidades de hai seis mil anos construÃron un gran sistema complexo para relacionarse coa morte, pero tamén coa vida, co mar e co firmamento.
O espello dos mortos
"O que descubrimos facendo unha análise de visibilidade e de tránsito é que aparecÃa unha paisaxe moi interesante. No alto do monte hai dúas bacÃas definidas polo rego da Ponte e o rego de Liñares, e as mámoas están situadas en cada unha delas. O interesante é que, desde o punto da paisaxe megalÃtica, as dúas bacÃas son simétricas", sinala Otero con certa sorpresa. A distribución das mámoas en cada unha desas bacÃas duplÃcase como se fora un espello. Cada unha das bacÃas ten unha mámoa central, a partir da cal dispóñense en cÃrculo os túmulos megalÃticos, recortándose no horizonte.
O 'espello' está unido por un borde no que tres mámoas fan de nexo entre as dúas bacÃas. "Estas tres mámoas funcionan como un eixo de todo ese monte, e as mámoas o que fan é subliñar ese eixo que xa está na paisaxe natural". Pero o que intrigou aos dous arqueólogos é que as mámoas están dispostas de tal xeito que desde cada unha das bacÃas apenas se ven as mámoas da outra. "En todo isto, se eles tiveran construÃdo as mámoas uns metros máis alá ou máis aquÃ, estas relacións deixarÃan de perderse". As únicas que se ven son as tres mámoas do eixo, que sirven a eses dous pequenos sistemas de visibilidades.
Visibilidade desde as dúas mámoas centrais de cada unha das bacÃas. A visibilidade é case excluÃnte. Gráfico: Incipit
Unha paisaxe que cobra sentido ao moverse
A planificación da conversión do monte nun espazo sagrado, cheo de significados, por veces chega a ser sorprendente. "O exemplo máis rechamante é no principal camiño de acceso á necrópole", explica Otero, "onde nos atopamos ata nove mámoas dispostas de tal xeito que evitan ver todos os túmulos do interior. Se apenas te moveras penas uns metros estarÃas vendo moitos deles. É como se evitaran amosalos". Por que? "Non o sabemos", explica Carlos Otero, quen resalta que este tipo de relacións visuais son habituais no megalitismo e xa tiñan sido formuladas nos anos 80 polo propio director do Incipit, Felipe Criado, e Victoria Villoch a partir da lectura da súa tese no ano 2000. A arqueóloga ten analizado no artigo "O emprazamento tumular como estratexia de configuración do espazo social" (Complutum, 2001) como os túmulos e outros recursos das comunidades prehistóricas "son parte dun código que nos amosa como se levaba a cabo a domesticación simbólica do espazo, e na que subxace unha intención de organización e construción mediante mecanismos de orde visual". Un dos aspectos máis desafiantes desa forma de construÃr é que se basea no movemento. Os monumentos só se ven desde determinados puntos, aos que hai que chegar sen ver, ou vendo cousas determinadas. "O movemento exerce como nexo entre os diferentes espazos e entes, dando lugar á paisaxe como tal", suliña Villoch. É o que sucede no camiño do Monte da Chá. O camiño non amosa as mámoas deliberadamente.
Esa relación de espello entre os dous conxuntos de mámoas do alto dos montes da Chá tamén alberga diferencias. A maior parte dos túmulos miran cara as terras agrÃcolas fértiles, ao norte. Porén, a bacÃa do sur está orientada cara o mar, que na Prehistoria tiña importantes connotacións simbólicas co propio tránsito dos mortos.
A posta do sol do 24 de xuño desde as mámoas do camiño de acceso ao complexo
Mámoas que se relacionan co firmamento
Pero as comunidades do NeolÃtico non só tiveron en conta o relevo, os seus accidentes e espazos para escoller onde colocar tan gran número de mámoas. Os investigadores decatáronse que as mámoas estaban dispostas de xeito que establecÃan relacións con fenómenos astronómicos. "As dez meirandes mámoas do conxunto están relacionadas coa saÃda e posta de sol no solsticio de verán", indica Carlos Otero, resumindo os traballos levados a cabo no proxecto polo arqueoastrónomo César González, tamén do Incipit. As relacións máis chamativas suceden a partir da relación entre as dúas mámoas centrais e as mámoas que as rodean. "Un exemplo é no rego da BacÃa da Ponte, onde na mámoa central, durante o solsticio de verán, vas ver saÃr o sol na mámoa grande do eixo central e tamén poñerse a lúa na mámoa oposta que mira ao mar", asegura Carlos Otero. Os aliñamentos das mámoas converten ao campo de enterramentos nun sorprendente calendario que parece ter que ver coa vida das comunidades que construÃron este espazo.
SaÃda do sol o 24 de xuño desde a mámoa central do Chan de Pardiñeiras, a partir dunha mámoa do eixo central
A investigación vai proseguir nos vindeiros meses desenvolvendo algunhas das liñas xa adiantadas, pero o arqueólogo traballa ao redor dunha gramática prehistórica do territorio que se repite con fidelidade ao longo do territorio. "É un mundo baseado na dualidade, no circular, no espazo cóncavo. Os Montes do Chá son un exemplo paradigmático", explica Otero.
