Física de vangarda a pé de aula

O primeiro rexistro de ondas gravitacionais supuxo toda unha revolución para a astrofísica e mereceu o Premio Nobel de Física de 2017. Pero pódeselle transmitir ao alumnado máis novo conceptos da física de vangarda que rodean este achado? "Si, é posible levar a ciencia máis actual ás aulas de secundaria, e mesmo algunhas ideas ás de primaria. Hai que facer un esforzo extra pero é posible", afirma Moisés López Caeiro. Esta é unha das leccións aprendidas polo físico coruñés, profesor do Colexio Santa María do Mar da Coruña, no Programa Internacional de Física e Astronomía para Educadores (IPA) do Observatorio de Interferometría Láser (LIGO), o laboratorio que rexistrou por primeira vez ecos do universo, procedentes dunha colisión de buracos negros a 1,3 billóns de anos luz. López Caeiro foi o único español que participou o pasado xullo nesta iniciativa desenvolvida nas instalacións de LIGO que xestionan Caltech e o MIT en Hanford (Washington, Estados Unidos), onde aprendeu novos experimentos e técnicas para introducir a investigación máis moderna nas aulas de xeito atractivo.

Moisés López Caeiro foi un dos 25 docentes de secundaria de todo o mundo seleccionados polo IPA para participar neste curso no que profundaron nos seus coñecementos de física, pero cunha orientación clara: dotalos de recursos que lles permitan levar a física máis moderna en xeral, e a das ondas gravitacionais en particular, ás aulas de rapazas e rapaces entre os 13 e os 18 anos. "O programa de LIGO ten unha compoñente moi pedagóxica. Os profesores estamos aquí aprendendo como motivar o alumnado e transmitirlle estas ideas, e como facelo ademais dentro do temario clásico a través de técnicas, experimentos e outras actividades realmente innovadoras e moi imaxinativas", explica por videoconferencia unha das contadas tardes libres previstas no intenso programa deseñado polo observatorio. "Eu xa tiña experiencia facendo experimentos co alumnado, pero aquí estou aprendendo que se poden deseñar experimentos sobre aspectos da física que requiren grandes observatorios que custan miles de millóns de euros, coma LIGO, moi sinxelos, baratos e que permiten achegar estes coñecementos á aula", prosegue.

"Gastando moi pouco en chinchetas, transparencias con ondas impresas e cartóns podes facer un interferómetro na clase"

LIGO conta con dous interferómetros de dimensións enormes, con brazos en forma de ele de 4 quilómetros. Para explicarlles aos mozos e mozas dun instituto a esencia do seu funcionamento fai falta moito menos. "Os interferómetros empregan ondas de luz láser, pero para demostrar como funcionan hai experimentos nos que nin sequera precisas fontes de luz tipo láser. Gastando moi pouco en chinchetas, transparencias con ondas impresas e cartóns podes facer un interferómetro na clase", pon como exemplo.

E que hai das ondas gravitacionais? "Para que as entendan pode ser útil un experimento clásico que fixemos aquí que eu xa coñecía, e que consiste en mantear unha bóla. Estendes un mantel de cociña, botas nel unha bóla pesada que sería a masa que xera un campo gravitatorio, representado polo pozo que se forma no mantel, e logo dedícaste a mantear a tea. Tamén podes guindar arredor dese pozo bólas máis pequenas que empezan a xirar arredor da bóla central, e deste xeito tes unha analoxía do que é o campo gravitatorio, mentres que ao mantear a tea obtés unha analoxía das propias ondas gravitacionais", detalla.

O programa de LIGO é tamén enriquecedor na medida en que permite intercambiar vivencias con docentes doutros países. "A convivencia é moi boa, somos persoas coas mesmas inquedanzas, falamos moito das nosas experiencias profesionais e vemos que os intereses, desafíos e dificultades que temos son do mesmo tipo", salienta o profesor galego. Con elas compartiu tamén a visita a outra instalación científica tristemente célebre, o Reactor B, por formar parte do Proxecto Manhattan e producir o plutonio das primeiras bombas atómicas, ou a emoción de soster nas súas mans a medalla do Premio Nobel de Física, de Rainer Weiss, distinguido con este galardón xunto a outros dous pioneiros de LIGO, Kip Thorne e Barry C. Barish, polo primeiro rexistro das ondas gravitacionais.

"Se o que ensinas o vinculas á ciencia actual, o alumnado está moito máis motivado, sente que é algo moito máis próximo"

A partir de setembro os alumnos e alumnas de Moisés López Caeiro no Colexio Santa María do Mar da Coruña serán os que se beneficien do aprendido neste grande experimento internacional. O certo é que non será a primeira vez que este lles achegue ciencia de vangarda. O docente participou con anterioridade nun curso similar no Laboratorio Europeo de Física de Partículas (CERN) e sabe que os resultados na aula volverán ser positivos. "Na secundaria non chegas á física do século XX ata o bacharelato, porque se precisan os coñecementos previos para comprender o que vén despois. Pero eu tamén lles falo de cousas que foron descubertas o ano pasado, hai tres meses ou hai tres semanas, e iso os impresiona moitísimo. Se o que lles ensinas o vinculas coa ciencia actual, están moito máis motivados, senten que é algo moito máis próximo e axuda", conclúe.