A OMS vén de emitir unha alerta global contra o virus zika, transmitido por un mosquito tropical, pola relación co incremento de neonatos con microcefalia en Latinoamérica. Todo un desafío para a medicina, pero Juan José Nieto tamén lle dá voltas ao asunto. Non sería a primeira vez que os seus modelos diferenciais propoñen solucións a problemas sanitarios, mesmo da envergadura do ébola. Nieto é o terceiro matemático máis citado do mundo, e a súa compañeira Rosana Rodríguez tamén ocupa una posición privilexiada. Os seus traballos, xunto aos doutros moitos compañeiros e compañeiras, colocan nos últimos anos a Facultade de Matemáticas da Universidade de Santiago nunha posición internacional destacada. É o froito dun labor no que a ciencia máis básica convive con aplicacións máis relacionadas co mundo cotiá do que a miúdo se pensa.
A de Santiago de Compostela é unha das catro universidades estatais que acada un lugar privilexiado, entre as cen primeiras do mundo, no eido das matemáticas. Figura só por detrás de institucións de moito maior tamaño e tradición investigadora, como son a Complutense de Madrid e a Autónoma de Barcelona, segundo o diagnóstico para 2015 do Ranking de Shanghái, a día de hoxe probablemente a clasificación universitaria máis influínte. Pero o retrato non é inédito. Outras listaxes de prestixio, como o Ranking de Leiden ou o QS, veñen sinalando nos últimos anos a boa saúde das matemáticas compostelás. E a posición é aínda mellor no US Best Global Universities 2015, que lle concede á USC nesta disciplina o posto 49 do mundo, o mellor de toda España e o duodécimo de Europa.
"Estes resultados son froito do labor de moitos anos e de moita xente en ámbitos moi diversos. Creo que esa biodiversidade de enfoques é tamén algo que ten que ver en que ocupemos a posición relevante que acadamos", reflexiona o catedrático Juan José Nieto, o investigador radicado en Galicia con máis citas doutros científicos en todo o mundo, segundo o ISI Web of Knowledge. O artigo máis citado de Juan José Nieto foi o que saíu da tese de Rosana Rodríguez, antes alumna e agora compañeira nun grupo de investigación especializado no estudo de modelos diferenciais. Por iso non é casual que ela -xunto a Nieto e o biólogo da Universidade de Vigo David Posada- sexa tamén unha das tres persoas fincadas en Galicia que figuran nesta relación de científicos máis altamente citados. "A pesar de ser investigación moi básica, este traballo [sobre o teorema da aplicación contractiva de Banach] pode aplicarse a moi distintas situacións", explica a profesora Rodríguez.
A través de ecuacións diferenciais, o equipo que coordina Nieto busca solucións a problemas da vida real, dende a industria á epidemioloxía, pasando incluso pola predición do comportamento de tsunamis, engade Victoria Otero, membro do mesmo grupo e decana da Facultade. "Os sistemas dinámicos e as ecuacións diferenciais cos que nós traballamos son en moitos casos os mesmos modelos pero aplicados en distintos compoñentes. Nós o que facemos coa realidade é abstraernos, buscar os parámetros máis importantes do fenómeno e introducilos nas ecuacións diferenciais segundo eses modelos dinámicos. E os mesmos modelos que poden servir para prever a evolución das linguas que coexisten, como o galego e o castelán, poden aplicarse para predicir enfermidades", pon como exemplo Otero.
Aínda que con outras ferramentas matemáticas, as da estatística, o catedrático Wenceslao González Manteiga tamén se dedica a resolver problemas de moi diversa índole que dan conta das cotas de transferencia do coñecemento que están a acadar as matemáticas galegas. Do seu grupo de investigación (un dos recoñecidos co selo de referencia competitiva da Xunta de Galicia) teñen saído unha utilidade para predicir os niveis de contaminación da central térmica de As Pontes; outra para predicir os niveis hidrolóxicos do río Xallas, que permite tanto realizar estimacións de produción de enerxía como protexerse de posibles episodios de inundacións; traballos de predición de módulos financeiros ou mesmo unha colaboración co Instituto da Lingua Galega para establecer distancias estatísticas entre aspectos lingüísticos, entre outras. "E tamén habería que falar da aplicación no campo da bioestatística. De feito, está medrando a colocación do alumnado nas unidades de epidemioloxía", salienta o profesor.
A vertente máis industrial
As matemáticas van da man da industria dende hai moito tempo no grupo que dirixe o catedrático Alfredo Bermúdez de Castro, o de Investigación en Enxeñaría Matemática, tamén de referencia competitiva. Unha ferramenta de simulación e optimización de redes de gas para Reganosa, ou solucións para as plataformas mariñas de enerxía eólica e simuladores de reaccións químicas por encargo de Repsol son só algunhas das mostras. Con esta última compañía, o Instituto de Matemática Industrial, constituído en 2013 polas tres universidades galegas e dirixido pola catedrática da USC Peregrina Quintela, comparte unha unidade mixta de investigación da que Bermúdez de Castro é o director científico.
En contornos como este, aprender a dialogar con expertos noutros eidos é fundamental. "Os matemáticos temos que aprender a linguaxe dos enxeñeiros. Somos nós, penso eu, os que estamos en mellores condicións para achegarnos a eles", indica Bermúdez de Castro. Claro que facer matemáticas no século XXI tamén implica un estreito vínculo coa informática, disciplina coa que, recoñece, se mantén unha relación de retroalimentación. "Digamos que a informática, que se desenvolveu grazas ás matemáticas, despois acabou influíndo moito nelas, porque lles deu unha vertente máis experimental", constata.
O reto da divulgación
As aplicacións son hoxe un ingrediente habitual das charlas nos centros de ensino medio, nos que a Facultade de Matemáticas, no marco do programa A Ponte da USC, ten feito un importante traballo de divulgación para frear a perda de alumnado que sufriu a mediados da pasada década. As aulas semibaleiras son agora parte do pasado, pero segue o esforzo por facer ver entre os adolescentes "o para que" das matemáticas, e non só para atraer savia nova motivada a este eido científico, senón tamén para afondar no coñecemento social da súa relevancia e desterrar tópicos, ao que tamén se contribúe desde o programa de estímulo do talento en matemáticas dos adolescentes Estalmat. "Coido que nos faltaba por contar as aplicacións, para que serven e onde están as matemáticas. Creo que ademais é moi importante contarlle ao alumnado como algunhas desas aplicacións teñen que ver co que lles están a ensinar no instituto ( ). Cando lles digo 'polas vosas veas e arterias están circulando funcións continuas ou discontinuas' como pouco se sacoden! Pero entenden un por que", expresa Elena Vázquez Cendón, membro do grupo de Bermúdez de Castro e "adicta á divulgación" confesa.
Vázquez Cendón, que comezou a investigar desenvolvendo unha metodoloxía de volumes finitos para modelizar o comportamento das augas no fondo das rías, erradicou xa hai tempo as ecuacións das súas charlas de divulgación. "Se empregamos a terminoloxía matemática antes de que o alumnado a entenda, é como escribir en chinés", compara a profesora, que salienta ademais a importancia de contar a historia das matemáticas. "Os estudantes non están afeitos a que as matemáticas teñan historia, parece que as ecuacións abrollaron un día soas", apunta.
"É esencial desterrar a idea de que as matemáticas consisten en facer contas. Creo que iso é o que asusta das matemáticas aos malos alumnos e o que aburre aos bos. Facer contas é nunha medida importante e positivo para os estudantes, pero hai que poñerlles cota, o importante é resolver problemas. Afortunadamente, coido que é algo que está empezando a cambiar", coincide Eduardo García Río, coordinador do grupo de Investigación en Álxebra e Xeometría, distinguido tamén co selo de referencia competitiva autonómico. O seu campo de estudo é o da xeometría Riemanniana, investigación puramente básica a cabalo entre as matemáticas e a física. Mais o coñecemento polo puro coñecemento, ademais de ter sentido en si mesmo tamén ten dado froitos inesperados, lembra: "A teoría de números sempre me pareceu unha das ramas matemáticas máis abstractas, pero hoxe en día é o que está na criptografía". "E se lle falas á xente de criptografía ao mellor non lle di nada, pero se lle explicas que ten que ver con como se calcula a letra do DNI ou na codificación do número clave da súa conta bancaria, iso xa lles queda máis cerca", prosegue a súa compañeira de grupo Elena Vázquez Abal, outra apaixonada da divulgación.
Outra utilidade das matemáticas radica na propia mente, coinciden todos e todas. "As matemáticas non son máis ca resolver problemas. Estudalas axúdache a enfrontar retos, tanto científicos como da vida diaria. Estrutúranche a maneira de pensar, fanche empregar a lóxica, de modo que calquera problema da vida real ten unha solución máis sinxela", resume Vázquez Abal.
A de Santiago de Compostela é unha das catro universidades estatais que acada un lugar privilexiado, entre as cen primeiras do mundo, no eido das matemáticas. Figura só por detrás de institucións de moito maior tamaño e tradición investigadora, como son a Complutense de Madrid e a Autónoma de Barcelona, segundo o diagnóstico para 2015 do Ranking de Shanghái, a día de hoxe probablemente a clasificación universitaria máis influínte. Pero o retrato non é inédito. Outras listaxes de prestixio, como o Ranking de Leiden ou o QS, veñen sinalando nos últimos anos a boa saúde das matemáticas compostelás. E a posición é aínda mellor no US Best Global Universities 2015, que lle concede á USC nesta disciplina o posto 49 do mundo, o mellor de toda España e o duodécimo de Europa.
"Estes resultados son froito do labor de moitos anos e de moita xente en ámbitos moi diversos. Creo que esa biodiversidade de enfoques é tamén algo que ten que ver en que ocupemos a posición relevante que acadamos", reflexiona o catedrático Juan José Nieto, o investigador radicado en Galicia con máis citas doutros científicos en todo o mundo, segundo o ISI Web of Knowledge. O artigo máis citado de Juan José Nieto foi o que saíu da tese de Rosana Rodríguez, antes alumna e agora compañeira nun grupo de investigación especializado no estudo de modelos diferenciais. Por iso non é casual que ela -xunto a Nieto e o biólogo da Universidade de Vigo David Posada- sexa tamén unha das tres persoas fincadas en Galicia que figuran nesta relación de científicos máis altamente citados. "A pesar de ser investigación moi básica, este traballo [sobre o teorema da aplicación contractiva de Banach] pode aplicarse a moi distintas situacións", explica a profesora Rodríguez.
"Nós o que facemos coa realidade é abstraernos, os mesmos modelos que poden servir para prever a evolución das linguas que coexisten poden aplicarse para predicir enfermidades"
A través de ecuacións diferenciais, o equipo que coordina Nieto busca solucións a problemas da vida real, dende a industria á epidemioloxía, pasando incluso pola predición do comportamento de tsunamis, engade Victoria Otero, membro do mesmo grupo e decana da Facultade. "Os sistemas dinámicos e as ecuacións diferenciais cos que nós traballamos son en moitos casos os mesmos modelos pero aplicados en distintos compoñentes. Nós o que facemos coa realidade é abstraernos, buscar os parámetros máis importantes do fenómeno e introducilos nas ecuacións diferenciais segundo eses modelos dinámicos. E os mesmos modelos que poden servir para prever a evolución das linguas que coexisten, como o galego e o castelán, poden aplicarse para predicir enfermidades", pon como exemplo Otero.
Aínda que con outras ferramentas matemáticas, as da estatística, o catedrático Wenceslao González Manteiga tamén se dedica a resolver problemas de moi diversa índole que dan conta das cotas de transferencia do coñecemento que están a acadar as matemáticas galegas. Do seu grupo de investigación (un dos recoñecidos co selo de referencia competitiva da Xunta de Galicia) teñen saído unha utilidade para predicir os niveis de contaminación da central térmica de As Pontes; outra para predicir os niveis hidrolóxicos do río Xallas, que permite tanto realizar estimacións de produción de enerxía como protexerse de posibles episodios de inundacións; traballos de predición de módulos financeiros ou mesmo unha colaboración co Instituto da Lingua Galega para establecer distancias estatísticas entre aspectos lingüísticos, entre outras. "E tamén habería que falar da aplicación no campo da bioestatística. De feito, está medrando a colocación do alumnado nas unidades de epidemioloxía", salienta o profesor.
A vertente máis industrial
As matemáticas van da man da industria dende hai moito tempo no grupo que dirixe o catedrático Alfredo Bermúdez de Castro, o de Investigación en Enxeñaría Matemática, tamén de referencia competitiva. Unha ferramenta de simulación e optimización de redes de gas para Reganosa, ou solucións para as plataformas mariñas de enerxía eólica e simuladores de reaccións químicas por encargo de Repsol son só algunhas das mostras. Con esta última compañía, o Instituto de Matemática Industrial, constituído en 2013 polas tres universidades galegas e dirixido pola catedrática da USC Peregrina Quintela, comparte unha unidade mixta de investigación da que Bermúdez de Castro é o director científico.
"A informática desenvolveuse grazas ás matemáticas e despois acabou influíndo moito nelas. Deulles una vertente máis experimental"
En contornos como este, aprender a dialogar con expertos noutros eidos é fundamental. "Os matemáticos temos que aprender a linguaxe dos enxeñeiros. Somos nós, penso eu, os que estamos en mellores condicións para achegarnos a eles", indica Bermúdez de Castro. Claro que facer matemáticas no século XXI tamén implica un estreito vínculo coa informática, disciplina coa que, recoñece, se mantén unha relación de retroalimentación. "Digamos que a informática, que se desenvolveu grazas ás matemáticas, despois acabou influíndo moito nelas, porque lles deu unha vertente máis experimental", constata.
O reto da divulgación
As aplicacións son hoxe un ingrediente habitual das charlas nos centros de ensino medio, nos que a Facultade de Matemáticas, no marco do programa A Ponte da USC, ten feito un importante traballo de divulgación para frear a perda de alumnado que sufriu a mediados da pasada década. As aulas semibaleiras son agora parte do pasado, pero segue o esforzo por facer ver entre os adolescentes "o para que" das matemáticas, e non só para atraer savia nova motivada a este eido científico, senón tamén para afondar no coñecemento social da súa relevancia e desterrar tópicos, ao que tamén se contribúe desde o programa de estímulo do talento en matemáticas dos adolescentes Estalmat. "Coido que nos faltaba por contar as aplicacións, para que serven e onde están as matemáticas. Creo que ademais é moi importante contarlle ao alumnado como algunhas desas aplicacións teñen que ver co que lles están a ensinar no instituto ( ). Cando lles digo 'polas vosas veas e arterias están circulando funcións continuas ou discontinuas' como pouco se sacoden! Pero entenden un por que", expresa Elena Vázquez Cendón, membro do grupo de Bermúdez de Castro e "adicta á divulgación" confesa.
"Os estudantes non están afeitos a que as matemáticas teñan historia, parece que as ecuacións abrollaron un día soas"
Vázquez Cendón, que comezou a investigar desenvolvendo unha metodoloxía de volumes finitos para modelizar o comportamento das augas no fondo das rías, erradicou xa hai tempo as ecuacións das súas charlas de divulgación. "Se empregamos a terminoloxía matemática antes de que o alumnado a entenda, é como escribir en chinés", compara a profesora, que salienta ademais a importancia de contar a historia das matemáticas. "Os estudantes non están afeitos a que as matemáticas teñan historia, parece que as ecuacións abrollaron un día soas", apunta.
"É esencial desterrar a idea de que as matemáticas consisten en facer contas. Creo que iso é o que asusta das matemáticas aos malos alumnos e o que aburre aos bos. Facer contas é nunha medida importante e positivo para os estudantes, pero hai que poñerlles cota, o importante é resolver problemas. Afortunadamente, coido que é algo que está empezando a cambiar", coincide Eduardo García Río, coordinador do grupo de Investigación en Álxebra e Xeometría, distinguido tamén co selo de referencia competitiva autonómico. O seu campo de estudo é o da xeometría Riemanniana, investigación puramente básica a cabalo entre as matemáticas e a física. Mais o coñecemento polo puro coñecemento, ademais de ter sentido en si mesmo tamén ten dado froitos inesperados, lembra: "A teoría de números sempre me pareceu unha das ramas matemáticas máis abstractas, pero hoxe en día é o que está na criptografía". "E se lle falas á xente de criptografía ao mellor non lle di nada, pero se lle explicas que ten que ver con como se calcula a letra do DNI ou na codificación do número clave da súa conta bancaria, iso xa lles queda máis cerca", prosegue a súa compañeira de grupo Elena Vázquez Abal, outra apaixonada da divulgación.
"É esencial desterrar a idea de que as matemáticas consisten en facer contas, o importante é resolver problemas"
Outra utilidade das matemáticas radica na propia mente, coinciden todos e todas. "As matemáticas non son máis ca resolver problemas. Estudalas axúdache a enfrontar retos, tanto científicos como da vida diaria. Estrutúranche a maneira de pensar, fanche empregar a lóxica, de modo que calquera problema da vida real ten unha solución máis sinxela", resume Vázquez Abal.
Serie
A ciencia dos números
A simulación numérica permite afrontar desafíos que van da modelización das mareas á do tráfico, pero tamén desfrutar
A USC figura entre os 100 primeiros postos do mundo nesta disciplina e acubilla dous dos matemáticos máis citados
