Fernando I de Portugal, fillo do que fora amante de Inés de Castro (Pedro I), protagonizou cara ao 1370 unha curiosa aventura que puido mudar a nosa historia. Unha expedición militar que o levou por boa parte do noso país e que pretendía, en último termo, garantir o seu acceso ao trono de Galicia, León e Castela. Este é un dos episodios que se recolle na exposición Da Terra de Lemos ao Reino de Galicia, que se poderá ver a partir do vindeiro mes de xuño en Monforte, e que xa recalou en Ourense. Segundo nos explica Anselmo López Carreira, historiador e comisario da mostra a raíz do conflito está nas loitas pola sucesión da coroa castelá. A liñaxe galega dos Castro, con Fernán Pérez de Castro á cabeza, apoiaba a Pedro I. Pola súa banda a Igrexa, nomeadamente os bispos, estaba a prol de Henrique de Trastámara. Ao asasinar este último ao primeiro durante a toma do castelo de Montiel, a guerra queda decidida ao seu favor, co apoio dos grandes señoríos feudais de Castela e mais da Igrexa. Malia a este panorama, os nobres galegos non renunciaron a buscar unha fórmula que defendese os seus dereitos. O grande dominio que tiñan os Castro en Galicia, en alianza coas cidades, fan que o novo rei non consiga instalarse na cidade. Entón, por iniciativa de Fernando de Castro e mais do seu irmán Álvaro Pérez de Castro, que era condestable de Portugal e tiña alí diferentes títulos, ofrécenlle o tono de Galicia a Fernando de Portugal. Os dous nobres eran á súa vez irmáns da xa por entón falecida Inés de Castro. A manobra está claramente apoiada por membros da alta nobreza galega, conclúe.
MAPA ANIMADO: Expedición de Fernando I
A xira do rei portugués
Animado polas posibilidades de expansión territorial, o rei inicia un percorrido polo noso país. Vai acompañado por membros destacados da nobreza galega, e nas cidade ábrenselles as portas. Segundo López Carreira, a reconstrución do periplo do rei, organizado en dúas rotas, é posible grazas ás crónicas que deixaron Fernán Lópes desde Portugal e mais o castelán López de Ayala. Os dous coinciden en que tanto a nobreza coma as cidades lle son favorables, pero a experiencia dura pouco. En 1370 unha ofensiva da casa de Trastámara na que se involucran os mercenarios bretóns do célebre Bertrand Du Guesclin leva a Fernando a se retirar de volta a Portugal acompañado por nobres galegos coma o Conde Fernández de Andeiro. Por un tempo, A Coruña e Tui resistiron coma bastións a prol da súa causa, con escaso éxito. Da documentación despréndese que o rei establecera plans a medio prazo, con ordes coma a emisión de moeda en Galicia, a reconstrución de murallas ou o establecemento do libre comercio entre os dous reinos.
A opción inglesa
Malia a este fracaso, as tentativas da nobreza galega por mudar de rei non ficaron aí. Tivo que pasar moito tempo, pero tanto os dous irmáns coma, cun importante papel, o Conde Fernández de Andeiro tentarán establecer unha alianza angloportuguesa para ocupar de novo Galicia. Desta volta situámonos en 1386. Entre unha e outra tentativa hai unha mudanza de dinastía en Portugal, e diferentes vicisitudes da Guerra dos Cen Anos provocan que se vaia demorando este plan. O propio Fernando Pérez de Castro falece en Aquitania cando estaba a preparar esta invasión canda aos seus aliados ingleses. Ao morrer tamén o seu irmán, é Fernández de Andeiro o que continúa co proxecto, aínda que faleceu á súa vez nas loitas sucesorias portuguesas.
MAPA ANIMADO: Expedición do Duque de Lancaster
A fin da nobreza
Fóra da escena os galegos, é Xoán de Gante, Duque de Lancaster e fillo do rei de Inglaterra, o que colle protagonismo. Os Trastámara eran aliados de Francia, con quen están en guerra os ingleses. Entón ve unha oportunidade de intervir contra eles, e reclama o trono dos Trastámara xustificándose en que está casado cunha filla do falecido Pedro I. Desembarca en 1386 na Coruña, e expedición repite un esquema semellante á que realizara o rei portugués, pero desta volta de Norte a Sur. Vai avanzando polo país, establece corte en Santiago de Compostela e despois pasa a Ourense. Alí realizáronse asaltos en Ourense e Ribadavia, con éxitos para o pretendente. Desta volta é un cronista francés, Froissart, o que narra a campaña, aínda que López Carreira advirte que coñece a historia por intermediarios e dá en varias esaxeracións. A expedición, nun comezo exitosa, creaba unha entente de Galicia con Inglaterra e Portugal. No entanto, a aparición dunha peste nas filas do exército inglés lévaa ao fracaso. Isto obrigou a unhas negociacións que deron en beneficios persoais para os Lancaster, que estableceron sólidos vencellos en Portugal e en Castela. Para Galicia, na práctica, isto ten unhas consecuencias tremendas, xa que é o fracaso da grande nobreza condal. Os Castro practicamente desaparecen, todo o seu patrimonio pasa a mans dos casteláns. No seu lugar vén unha nobreza trastamarista, e supón tamén o fracaso das cidades fronte ao señorío episcopal.