A finais do século XVIII, a catedral de Santiago estivo a piques de perder a súa principal fonte de riqueza: as inmensas rendas que recibía de boa parte de Castela e América grazas ao Voto de Santiago. A profesora Sánchez Ameijeiras identificou a tramoia de imaxes creadas en Compostela para facer crible unha improbable batalla, e que inclúen a falsificación completa dun pórtico medieval. Esta é unha historia de película sobre o choque entre a Ilustración, un réximo económico e o peso da tradición.
Hai uns anos, a profesora de Historia da Arte da USC Rocío Sánchez Ameijeiras atopou algo estraño nun códice preservado no arquivo da catedral de Santiago, o Cartulario Máximo. Cando escoitamos a palabra "códice" consideramos un libro medieval, pero neste caso, o códice era do século XVIII. Reproducía en detalle os máis antigos documentos da catedral, sobre todo o libro máis preciado, o Tombo A, onde o templo garda os privilexios e diplomas outorgados polos reis medievais ao templo desde as súas orixes. Era sumamente luxoso e fora elaborado por Luis Luzardi, un contralto italiano que se reciclou profesionalmente como arquiveiro da catedral tras perder a súa voz no coro da catedral. O pintor da catedral, Manuel Arias, encargouse de elaborar as excelentes miniaturas dos reis, "con certo rigor", a partir dos orixinais.
Efixie do monarca Ramiro I no Cartulario Máximo da Catedral de Santiago (século XVIII). Foto: Ignacio Mascuñán / Arquivo Biblioteca da Catedral de Santiago.
Pero Sánchez Ameijeiras levou unha sorpresa: "Era a segunda miniatura do códice. Un rei que non figuraba no Tumbo A, no orixinal, Ramiro I, o famoso rei da batalla de Clavijo". Ao carón del, reproducíase o documento máis importante para o sustento da catedral: o da Batalla de Clavijo. Unha recoñecida falsificación xa do século XII. Rocío Sánchez comprendeu que se estaba a atopar cunha sorprendente historia, unha trama agachada entre páxinas e imaxes. A consecuencia do medo dos cóengos da Catedral a perdelo todo a finais do XVIII. A profesora publicou as súas conclusións no traballo "Un asunto con mala pinta: el testimonio de las imágenes en el pleito sobre el Voto de Santiago en el siglo XVIII", publicado no volume Medieval studies in Honour of Peter Linehan, publicado en Florencia en 2018.
Unha batalla improbable e o Voto de Santiago
A batalla de Clavijo foi un acontecemento que hoxe supoñemos lendario e que é fundamental para entender o esplendor barroco da catedral de Santiago de Compostela como un dos principais templos da Europa barroca. A lenda conta que no ano 844 o rei Ramiro I instituíu en Calahorra o voto de Santiago, en agradecemento tras unha épica vitoria contra os mouros, na que participou o mesmo Apóstolo, librada no outeiro de Clavijo na Rioxa. A vitoria tamén supuxo a liberación do "tributo das cen doncelas", pola cal o reino cristián debía entregar anualmente cen mozas aos mouros.
O Voto de Santiago significou que ao sur do río Pisuerga a xente estaba obrigada a pagar tributo á catedral, e de aí o resto de territorios conquistados pola Coroa hispánica, como América. Un caudal fastuoso de riquezas que "puido supor un 90%" dos ingresos da catedral", segundo Sánchez Ameixeiras, por volta dos séculos XVII e XVIII. A Compostela que hoxe coñecemos débese en gran parte a esa peaxe anual pagada por unha parte importante da Península. O Voto de Santiago fora atacado en numerosas ocasións por vilas que tentaban ceibarse dese trabuco, pero sen éxito. A profesora Ofelia Rey ten sinalado como boa parte da documentación do Arquivo da Catedral de Santiago ten que ver, precisamente, cos preitos exercidos contra a catedral pola cuestión do Voto. Pero os cóengos sentíronse seguros ata 1773.
En marzo dese ano, o duque de Arcos presentou un novo preito, cunha argumentación máis científica que asumía unha nova estratexia: non hai probas documentais nin visuais da existencia desa batalla. A igrexa de Santiago debe amosalas. E se esa batalla non existiu, entón o Voto de Santiago non pode ser cobrado. A catedral temeu por primeira vez de verdade a perda desas importantísimas rendas. Eran os tempos de Carlos III e da Ilustración: a razón, as evidencias científicas e unha sociedade máis laica comezaba a aparecer. O arcebispo de Santiago, Alejandro Bocanegra, "atreveuse a ameazar aos monarcas" desde o púlpito tralas derrotas sufridas polas tropas españolas no norte de África en 1775. "Atribuía a derrota á desconfianza dos españois cara a igrexa de Santiago e ao incumprimento dos seus deberes para co Apóstolo".
A carreira polas probas
Ante a solicitude do duque de Arcos de que se debía "amosar un Santiago a cabalo que se cualifique daquel tempo", a maquinaria da catedral de Santiago púxose en marcha para conseguila. Os cóengos escribiron libros para demostrar a veracidade do voto. Algúns foron enviados a Asturias e León para buscar ata na última aldea deses territorios algunha proba visual, como podían ser os tímpanos románicos, que testemuñasen a veracidade, ou cando menos, a antigüidade da historia de Clavijo. A historia de Rocío Sánchez Ameijeiras cadraría ben cun best seller literario. "Ao poñerme a investigar quen encargara o Cartulario máximo vin que o cóengo arquiveiro era o cardeal Xosé Valcarce e Miranda. Cando procurei información sobre quen era este personaxe, atópome que estivera involucrado nas falsificacións do pleito de Granada". Fora un escándalo na súa época: cando o reino de Granada tentara ceibarse do tributo a Compostela, o cóengo enviara desde Compostela modelos de medallas co Apóstolo e as cen doncelas para facer medallas supostamente antigas con elas, creando probas falsas que achegar ao preito.
Precisamente as doncelas son tamén parte desta representación. "Na catedral institúese unha festa no século XVIII cunha procesión de doncelas ás que lle pagan as roupas para crear unha antiga tradición vinculada á batalla". Pero o máis espectacular é tan abraiante que o seu eco chega ata hoxe.
O tímpano invisible (ata o momento)
Entre as probas documentais que a catedral remite ao preito en Madrid, está un debuxo dunha obra artística nunca comentada ata o momento nas numerosas polémicas sobre a autenticidade da batalla que levaban existindo desde séculos atrás. Os cóengos da catedral descubriran dentro da propia catedral, a finais do XVIII, un auténtico tímpano románico cun Santiago a cabalo, cun estandarte en latín, coas doncelas axeonlladas. Xusto o que facía falta. Nin os máis apaixonados apoloxistas da lenda de Santiago a cabalo, como Mauro Castellá Ferrer, no século anterior, o descubriran antes, un feito cando menos curioso. Estaba xusto diante da porta do arquivo, no medio da alta parede da nave, aínda que ubicado a moita altura, imposible de apreciar en detalle desde o chan. "Os cóengos argumentaban que non o viran antes porque estaba nun lugar moi escuro", e mandan poñer unha "lámpada para que a partir de agora se vexa ben".
A profesora Sánchez Ameijeiras decatouse de que estaba asistindo a unha enorme construción. "Ías ao Arquivo da catedral, dabas unha patada e saía todo". Estudou en detalle o suposto tímpano medieval. A súa historiografía, e como variaba a súa datación e interpretación segundo diferentes historiadores. Tamén se decatou en como os "estudosos foráneos amosaban certo desconcerto ante a implacable seguridade que os composteláns amosaban sobre a orixe do tímpano". Na análise de Sánchez Ameijeiras, especialista na arte medieval, "nin o seu formato nin o seu estilo nin a súa iconografía se axustan ás convencións figurativas medievais. Esa portada non foi labrada a mediados do XIII. Nin sequera na idade media". Para Sánchez Ameijeiras, esa portada fabricouse a partir de numerosas referencias medievais e foi concibida para responder ao desafío do Duque de Arcos".
A catedral de Santiago gañou o preito.
"Foi unha medida desesperada", sinala Sánchez Ameijeiras. O Voto de Santiago aboliríase definitivamente en 1832. Pero no Arquivo da Catedral de Santiago e, discretamente colocada no alto dunha nave da catedral, consérvanse as trazas do medo que tiveron os cóengos a que o edificio, cando menos a súa traza simbólica, se desfixera como un castelo de naipes. E o xeito no que o evitaron.
Hai uns anos, a profesora de Historia da Arte da USC Rocío Sánchez Ameijeiras atopou algo estraño nun códice preservado no arquivo da catedral de Santiago, o Cartulario Máximo. Cando escoitamos a palabra "códice" consideramos un libro medieval, pero neste caso, o códice era do século XVIII. Reproducía en detalle os máis antigos documentos da catedral, sobre todo o libro máis preciado, o Tombo A, onde o templo garda os privilexios e diplomas outorgados polos reis medievais ao templo desde as súas orixes. Era sumamente luxoso e fora elaborado por Luis Luzardi, un contralto italiano que se reciclou profesionalmente como arquiveiro da catedral tras perder a súa voz no coro da catedral. O pintor da catedral, Manuel Arias, encargouse de elaborar as excelentes miniaturas dos reis, "con certo rigor", a partir dos orixinais.
Efixie do monarca Ramiro I no Cartulario Máximo da Catedral de Santiago (século XVIII). Foto: Ignacio Mascuñán / Arquivo Biblioteca da Catedral de Santiago.
Pero Sánchez Ameijeiras levou unha sorpresa: "Era a segunda miniatura do códice. Un rei que non figuraba no Tumbo A, no orixinal, Ramiro I, o famoso rei da batalla de Clavijo". Ao carón del, reproducíase o documento máis importante para o sustento da catedral: o da Batalla de Clavijo. Unha recoñecida falsificación xa do século XII. Rocío Sánchez comprendeu que se estaba a atopar cunha sorprendente historia, unha trama agachada entre páxinas e imaxes. A consecuencia do medo dos cóengos da Catedral a perdelo todo a finais do XVIII. A profesora publicou as súas conclusións no traballo "Un asunto con mala pinta: el testimonio de las imágenes en el pleito sobre el Voto de Santiago en el siglo XVIII", publicado no volume Medieval studies in Honour of Peter Linehan, publicado en Florencia en 2018.
Unha batalla improbable e o Voto de Santiago
A batalla de Clavijo foi un acontecemento que hoxe supoñemos lendario e que é fundamental para entender o esplendor barroco da catedral de Santiago de Compostela como un dos principais templos da Europa barroca. A lenda conta que no ano 844 o rei Ramiro I instituíu en Calahorra o voto de Santiago, en agradecemento tras unha épica vitoria contra os mouros, na que participou o mesmo Apóstolo, librada no outeiro de Clavijo na Rioxa. A vitoria tamén supuxo a liberación do "tributo das cen doncelas", pola cal o reino cristián debía entregar anualmente cen mozas aos mouros.
O Voto de Santiago significou que ao sur do río Pisuerga a xente estaba obrigada a pagar tributo á catedral, e de aí o resto de territorios conquistados pola Coroa hispánica, como América. Un caudal fastuoso de riquezas que "puido supor un 90%" dos ingresos da catedral", segundo Sánchez Ameixeiras, por volta dos séculos XVII e XVIII. A Compostela que hoxe coñecemos débese en gran parte a esa peaxe anual pagada por unha parte importante da Península. O Voto de Santiago fora atacado en numerosas ocasións por vilas que tentaban ceibarse dese trabuco, pero sen éxito. A profesora Ofelia Rey ten sinalado como boa parte da documentación do Arquivo da Catedral de Santiago ten que ver, precisamente, cos preitos exercidos contra a catedral pola cuestión do Voto. Pero os cóengos sentíronse seguros ata 1773.
En marzo dese ano, o duque de Arcos presentou un novo preito, cunha argumentación máis científica que asumía unha nova estratexia: non hai probas documentais nin visuais da existencia desa batalla. A igrexa de Santiago debe amosalas. E se esa batalla non existiu, entón o Voto de Santiago non pode ser cobrado. A catedral temeu por primeira vez de verdade a perda desas importantísimas rendas. Eran os tempos de Carlos III e da Ilustración: a razón, as evidencias científicas e unha sociedade máis laica comezaba a aparecer. O arcebispo de Santiago, Alejandro Bocanegra, "atreveuse a ameazar aos monarcas" desde o púlpito tralas derrotas sufridas polas tropas españolas no norte de África en 1775. "Atribuía a derrota á desconfianza dos españois cara a igrexa de Santiago e ao incumprimento dos seus deberes para co Apóstolo".
A carreira polas probas
Ante a solicitude do duque de Arcos de que se debía "amosar un Santiago a cabalo que se cualifique daquel tempo", a maquinaria da catedral de Santiago púxose en marcha para conseguila. Os cóengos escribiron libros para demostrar a veracidade do voto. Algúns foron enviados a Asturias e León para buscar ata na última aldea deses territorios algunha proba visual, como podían ser os tímpanos románicos, que testemuñasen a veracidade, ou cando menos, a antigüidade da historia de Clavijo. A historia de Rocío Sánchez Ameijeiras cadraría ben cun best seller literario. "Ao poñerme a investigar quen encargara o Cartulario máximo vin que o cóengo arquiveiro era o cardeal Xosé Valcarce e Miranda. Cando procurei información sobre quen era este personaxe, atópome que estivera involucrado nas falsificacións do pleito de Granada". Fora un escándalo na súa época: cando o reino de Granada tentara ceibarse do tributo a Compostela, o cóengo enviara desde Compostela modelos de medallas co Apóstolo e as cen doncelas para facer medallas supostamente antigas con elas, creando probas falsas que achegar ao preito.
Precisamente as doncelas son tamén parte desta representación. "Na catedral institúese unha festa no século XVIII cunha procesión de doncelas ás que lle pagan as roupas para crear unha antiga tradición vinculada á batalla". Pero o máis espectacular é tan abraiante que o seu eco chega ata hoxe.
O tímpano invisible (ata o momento)
Entre as probas documentais que a catedral remite ao preito en Madrid, está un debuxo dunha obra artística nunca comentada ata o momento nas numerosas polémicas sobre a autenticidade da batalla que levaban existindo desde séculos atrás. Os cóengos da catedral descubriran dentro da propia catedral, a finais do XVIII, un auténtico tímpano románico cun Santiago a cabalo, cun estandarte en latín, coas doncelas axeonlladas. Xusto o que facía falta. Nin os máis apaixonados apoloxistas da lenda de Santiago a cabalo, como Mauro Castellá Ferrer, no século anterior, o descubriran antes, un feito cando menos curioso. Estaba xusto diante da porta do arquivo, no medio da alta parede da nave, aínda que ubicado a moita altura, imposible de apreciar en detalle desde o chan. "Os cóengos argumentaban que non o viran antes porque estaba nun lugar moi escuro", e mandan poñer unha "lámpada para que a partir de agora se vexa ben".
A profesora Sánchez Ameijeiras decatouse de que estaba asistindo a unha enorme construción. "Ías ao Arquivo da catedral, dabas unha patada e saía todo". Estudou en detalle o suposto tímpano medieval. A súa historiografía, e como variaba a súa datación e interpretación segundo diferentes historiadores. Tamén se decatou en como os "estudosos foráneos amosaban certo desconcerto ante a implacable seguridade que os composteláns amosaban sobre a orixe do tímpano". Na análise de Sánchez Ameijeiras, especialista na arte medieval, "nin o seu formato nin o seu estilo nin a súa iconografía se axustan ás convencións figurativas medievais. Esa portada non foi labrada a mediados do XIII. Nin sequera na idade media". Para Sánchez Ameijeiras, esa portada fabricouse a partir de numerosas referencias medievais e foi concibida para responder ao desafío do Duque de Arcos".
A catedral de Santiago gañou o preito.
"Foi unha medida desesperada", sinala Sánchez Ameijeiras. O Voto de Santiago aboliríase definitivamente en 1832. Pero no Arquivo da Catedral de Santiago e, discretamente colocada no alto dunha nave da catedral, consérvanse as trazas do medo que tiveron os cóengos a que o edificio, cando menos a súa traza simbólica, se desfixera como un castelo de naipes. E o xeito no que o evitaron.
Serie
As voltas da historia
A profesora Sánchez Ameijeiras desvela como no século XVIII se falsificou un tímpano medieval na catedral de Santiago
