Arqueoloxía das táboas

Hai uns anos, os membros de Viravolta Títeres iniciaron unha investigación sobre Barriga Verde. O grande representante dos monifates en Galicia desaparecera nos anos 60 logo de cinco décadas percorrendo o país e deixando unha fonda pegada na memoria popular. Malia á escaseza de datos, a historia enleounos, e acabaron por reconstruír unha obra que agora pode voltar ás rúas. Repasamos este proceso a coincidir coa publicación do libro-DVD Morreu o Demo, acabouse a peseta

Non había un argumento nin diálogos claros, non se sabía o feitío dos personaxes. Non quedaban apenas restos da escenografía. E, no entanto, Viravolta atreveuse a recuperar unha obra que foi o principal fito escénico na nosa lingua durante o franquismo. “Nun comezo o noso interese era coñecer o que facía José Silvent, promotor de Barriga Verde, non tiñamos a intención de recuperar a obra”, lembra Anxo García, un dos membros da compañía. Nos anos 80 non había rexistros dunha peza que se fixera imprescindible en boa parte das feiras galegas desde as primeiras décadas do século XX. Unha comedia que encandilara dúas xeracións de galegos e que ficara prendida no imaxinario popular mediante expresións na fala como “ser un barriga verde” ou “morreu o Demo”. Apenas se sabía que consistía nunha sucesión de enfrontamentos nas que o protagonista batía co pau nos seus inimigos ata vencer o mesmo Demo.

Tirar do fío da memoria
A memoria oral, especialmente de intelectuais como Manuel María, Alonso Montero, Borobó, Fernández del Riego ou Antonio Fraguas foi a principal fonte para a pescuda de Viravolta. No entanto, por esta vía non se conseguían máis do que fragmentos. “Non houbo ninguén que nos dese explicado nin tan sequera un argumento básico. Todo o mundo falaba da estaca, algún lembraba o touro e frases como `morreu o demo, acabouse a peseta´ ou `eu vou ben, eu vou ben´ que aparecían no espectáculo”, explica García, “pero se preguntabas polo argumento, ían polas ramas”. En paralelo a estas indagacións, os membros de Viravolta buscaban documentación nas hemerotecas sobre o personaxe, só para comprobar que apenas había referencias ao espectáculo nin imaxes. Estas indagacións leváronos á sede da Gran Enciclopedia Galega en Compostela, onde procuraban o contacto do autor da entrada sobre Barriga Verde nesta obra. “Fomos alí sen coñecer a ninguén e un home meteunos nun cuarto onde estaba ciscada toda a documentación coa que se fixeran os artigos. Milagrosamente atopamos o texto mecanografado da entrada, asinado por José Piñeiro Ares, e un recorte de xornal”. A tirar dese fío, foron a Ponte Cesures a falar co autor, polo entón alcalde da vila. “Recibiunos moi amablemente, e comentounos que xusto naqueles días estaba no lugar un sobriño de Alfonso Silvent, o fillo do primeiro Barriga Verde, que levaba os coches de choque”.

Lembranzas familiares
Este encontro en pleno campo da feira, permitiulles aos investigadores acceder ao propio Alfonso, que conservaba na casa un bo feixe de obxectos e lembranzas sobre o traballo do seu pai. “Aínda que existía un certo mito de que os Silvent non recibían a ninguén, non tivemos ningún problema”, apunta García. Aínda que, como axiña comprobaron, tampouco a información que achegaba era abonda como para reconstruír fielmente o espectáculo, comezaron a pensar en recrear Barriga Verde. As entrevistas amosaron que os coñecementos do fillo menor do Auténtico Barriga Verde (como se anunciaba José Silvent) tampouco ían resolver todas as dúbidas destes investigadores. “Alfonso lembraba algunhas escenas, pero non era tampouco capaz de contar un argumento claro” lembra García. Para máis, “insistía en que se mudaba a orde das diferentes partes, e que a obra se alongaba ou se cortaba a depender do público”. En concreto, Silvent fillo lembraba as escenas da barbería, a tourada, o enterro e o xogo do pau, un encontro no que o antagonista de Barriga Verde era por entón un portugués que apañaba todas as labazadas.

Encol das lagoas que presenta a memoria de Alfonso, García sinala que “a nós díxonos que el xa non chegara a manipular os títeres”, o que pode explicar o relativo esquecemento da obra, que deixou de se representar en 1964. “Logo tamén está o problema de que para el isto era un oficio como outro, e quizais comezou a lle dar certa importancia cando comezou a ver que había xente interesada polo tema e que era algo diferente do que ser carpinteiro ou labrego”, explica. Canda a isto, sinala tamén un problema común a diferentes oficios populares. “Cando falas dun artesán tradicional normalmente non che sabe explicar como fai as cousas ou por qué as fai dun xeito concreto. Non teñen racionalizado o seu oficio dese xeito e para aprender o que eles fan o único xeito é estar con eles alí”. Deste xeito, tampouco Alfonso tería interiorizado como narrar o espectáculo que facía o seu pai.

Pegadas materiais
Canda ás lembranzas do fillo de José Silvent o material que conservaba na casa logo de varios incendios era exiguo. Aínda que incluía varios títeres, tampouco estes podían dar moitas pistas sobre o feitío co que facer uns novos. “Conservan case todos os bonecos, pero en bastante mal estado. Semella que hai dúas etapas claras, unha na que os bonecos llos mercara José a un tallista profesional, tallados ao xeito das imaxes da igrexa, con ollos de vidro, estucados e ben acabados. E outra na que foron feitos polo propio José a punta de navalla, máis bastos. Teñen un lote deles, e a verdade é que non desbotamos que poidan aparecer máis”. Malia a este material, o propio Alfonso afogou moitas das esperanzas dos membros de Viravolta de facer unha recreación fiel dos monifates ao sinalar que “non había unha correspondencia clara entre un boneco e un papel. Garda unha muller, un demo, dúas figuras de touros e outro que ten un porte máis gallardo e que podería ser o protagonista, pero Alfonso insiste en que collían os primeiros que había para facer cada papel”.

As fontes foráneas
Con estes materiais, os membros de Viravolta axiña se decataron de que a obra que estaban a perseguir era na realidade a versión galaica dunha peza de títeres que se representa desde o século XVI por toda Europa. “Coñeciamos o traballo doutros titiriteiros tradicionais, os Robertos portugueses ou o Don Cristóbal Español. E no Cancioneiro de Casto Sampedro aparecen tamén algunhas cousas que facían os cegos con monifates e vese que era o mesmo”. Do mesmo xeito, as referencias internacionais que teñen como protagonistas a Punch, a Guignol ou a Pulcinella serviron tamén para achegar material á reconstrución. “Estas obras coinciden practicamente ao 100%. Mudan cuestións polo idioma, a axilidade do manipulador, a escenografía ou algúns chistes improvisados, pero o argumento normalmente é sempre o mesmo”. O esquema básico parte do encontro do protagonista con alguén a quen acaba batendo a paus, xa sexa o barbeiro co que non se pon de acordo, o estranxeiro, o touro ou mesmo a morte. “Engadímoslle algunha escena que lle vimos a titiriteiros de fóra, como é a do recrutamento, na que un militar tenta alistar a Barriga Verde. Gustounos e pareceunos algo máis elaborada ideoloxicamente do que outras. Tamén metemos unha na que o protagonista topa cun verdugo”.

Encher ocos
Segundo explica García, “desde o comezo tiñamos claro que non pretendiamos facer exactamente o mesmo espectáculo que os Silvent, e iso xa nos daba unha certa marxe de liberdade”. Canda aos novos personaxes, a principal mudanza no Barriga Verde de Viravolta foi que “na tradición popular isto faise normalmente cun só manipulador, e nós metemos tres ou catro. Tamén hai un compoñente escenográfico máis complexo, démoslle unha certa estrutura argumental, e facémola sen a palleta que lle daba unha voz moi característica ao personaxe”. Deste xeito, a compañía optou por elaborar os seus propios bonecos para o espectáculo. “Non empregamos ningún modelo, collemos a imaxe tópica do cura gordo, fixemos un demo, e así con todos, axustando cada figura a un personaxe. Unicamente procuramos que tivesen a cabeza de madeira para que resoase ben o pau”. No entanto, non foi todo innovación, “para o touro collemos a técnica de manipulación que tiñan eles, cunha barra no medio e bastante pesado para que poida facer xiros con facilidade”.

A situación era semellante á hora de falar da escenografía. “Quedaban restos da igrexa que empregaban na escena do enterro, e copiámoslle unha peculiaridade. Aínda que a igrexa estaba pintada, no campanario vese un oco onde debía ir unha campá de verdade que se debía de tocar. E nós fixémolo así, copiamos a igrexa de Coiro, en Cangas, que ten un campanario enorme, puxemos unha campá articulada que soa un campaneiro que está colgado da corda”, lembra García.

A barraca nova
Coa obra xa integrada no repertorio da compañía, a certa altura apareceu a posibilidade de recrear tamén a barraca de José Silvent. “Ter unha barraca é unha vella ambición da clase titiriteira galega, pero a verdade é que o pensamos a raíz de contactar coa xente de Tintimán que estaba a facer o documental Morreu o demo”. Desta volta, aínda que faltaban datos sobre a barraca dos Silvent, Viravolta viuse na obriga de escoller entre varias versións. “Hai como mínimo tres etapas, unha primeira de lona, unha da que conservan un frontal de folla de lata na casa de Alfonso e unha última, a máis tardía, que aparece retratada nunha única fotografía que permite aprezar un pouco como era”, explica. Ante a dúbida de se reproducir fielmente a dos Silvent ou se crear unha actualizada e adaptada ás súas necesidades, os de Viravolta atoparon a solución no propio Alfonso, quen lles lembrou que o frontal da construción servía como anuncio, e que eles deberían decorar o novo segundo o espectáculo que fosen dar. Canda a esa elección “finalmente optamos por nos basear na última comparando tamaños de portas e banzos, e guiándonos polo que nos comentaba Alfonso, fomos facendo a nosa”.

E así, Barriga Verde voltou ás rúas. Os interesados en ver o resultado, teñen unha posibilidade esta mesma semana no Festival de Títeres de Redondela, onde a compañía realizará varias funcións o día 17 de maio. Ademais, acaba de saír á luz a edición en Libro-DVD do documental Morreu o Demo, acabouse a peseta, que explica as conexións internacionais do máis famoso títere galego e amosa o proceso de recuperación da barraca. Así que non hai excusa.