Os seus nomes chegaron a ser case mÃticos. Apúñanselles tanto as maiores fazañas como as falcatruadas máis grandes. Deixaron unha fonda impresión na memoria popular que se mantivo durante anos asociada ao medo de falar deles. Son os guerrilleiros, personaxes históricos e seres mÃticos que agora van xurdindo en certo xeito do seu esquecemento. Agora, o documental "A cidade da selva" recupera esta memoria directamente da voz dos seus protagonistas.
A idea de facer un documental sobre a guerrilla xurdiu cando Pilar Faxil e Helena Villares, de Nemedon Audiovisual, se encontraban facendo "A palabra no tempo", unha serie documental que recollÃa a tradición oral galega. "AÃnda que non tocábamos o tema da Guerra Civil, foron aparecendo espontaneamente historias, e a partir do segundo capÃtulo fomos preguntando sobre este tema", explica Faxil. Canda a isto, a responsable deste proxecto recoñece un certo interese previo. "TÃñamos a impresión de que a historia non era como nola contaran no colexio. Os meus propios pais contaban de falaxinstas, de xente escapada...". A participación nas xornadas que se celebraron arredor da guerrilla en 2002 en Catoira acabou de as poñer en marcha.
Breve resumo
Detrás da figura dun guerrilleiro habÃa biografÃas do máis dispar. Desde labregos que nalgún momento participaran nas loitas agrarias, mariñeiros vencellados ao daquela poderoso sindicalismo do sector, mestres perseguidos, obreiros comunistas e mesmo liberais partidarios da república a quen un dÃa se lles deu o aviso de que a súa vida corrÃa perigo. Coñecidos nun primeiro momento como "fuxidos", comezaron unha existencia clandestina e a miúdo solitaria na que o principal obxectivo era a supervivencia. Aos, poucos cristalizou coma noutros lugares do Estado, a formación dun movemento organizado cunha ampla rede información e de apoios que lle que permitirÃa sobrevivir á propia Guerra Civil. Foi en 1944 canso se creou o Corpo de Guerrillas de Castela e León, promovido polo PCE e con catro agrupacións organizadas. Canda a elas sobreviviron aÃnda outros fuxidos fóra da órbita comunista. A presión policial e militar, canda a decisión do PCE en 1949 de abandonar a estratexia guerrilleira foi afogando este colectivo. De calquera xeito foi en 1965 cando caeu o último destes fuxidos, o famoso "Piloto".
Bandidos e heroes
Desde a sociedade tradicional os guerrilleiros convertéronse en personaxes temidos, perigosos e sanguinarios tal e como dicÃa a propaganda oficial. E ao tempo tamén nunha caste de xusticeiros que vingaban os excesos do novo réxime. "O bailarÃn", "GardarrÃos", "Curuxas", "Foucellas", Gayoso, Seoane ou Manuel Ponte comezaron a protagonizar historias e mesmo romances coas súas fazañas. "HabÃa unha historia interesada de facer dos guerrilleiros bandidos ou modernos `Robin Hoods´", explica Faxil. "Iso é tamén unha historia interesada en lles tirar o contido polÃtico á guerrilla". Entre as actividades destes grupos armados están a queima de concellos, atracos bancarios, asasinato de falanxistas, gardas civÃs e confidentes e mesmo a demolición dalgunha ponte ou asaltos a instalacións militares.
A mobilización
Na Gran Enciclopedia Gallega cÃfranse en más de tres mil as persoas vencelladas deste xeito aos grupos armados e contabiliza ata 350 guerrilleiros, aÃnda que as cifras varÃan moito segundo os diferentes autores. "A xente que entrevistamos din que, aÃnda que podÃan ser seis mil persoas no monte en todo o Estado, que se debe ter en conta a extensa rede social que tiñan. Debemos pensar que só en 1946 foron detida 220 persoas acusadas deste cargos, e que nese mesmo ano a Garda Civil recoñecÃa a existencia de infiltrados nos propios corpos militares. O historiador Bernardo Máiz, que achegou asesoaramento para o documental, asegura que era posible para un guerrilleiro ir desde Valdeorras ata Ferrol parando en casas seguras. "Os enlaces facÃan labores de apoio que Ãan desde comprarlles comida ata gardarlles as armas, recibirlles o correo, facer agochos nas súas casas ou mesmo espionaxe" sinala Faxil. A maior parte das veces eran mulleres, como a coñecida Henriqueta Otero, as que desempeñaban este labor. "Pensábase que pasaban máis desapercibidas, pero cando as collÃan actuaban moito máis duramente contra elas que contra os homes", lembra esta documentalista. "É algo que aÃnda hai que estudar, ese papel das mulleres na guerrilla, estamos a pensar en facer un documental sobre iso". HabÃa mesmo casos, como de Fina Gallego, en que as mulleres participaron na guerrilla en sÃ. "Falamos con ela para o documental pero non chegou a velo, morreu o pasado decembro", lembran desde Nemedon.
A polÃtica e o silencio
Detrás desta intensa actividade habÃa, segundo aseguran as responsables do documental, unha grande motivación polÃtica. "O mesmo que os guerrilleiros, na maior parte dos casos os enlaces traballaban porque querÃan que voltase a República. Desde a vitoria da Fronte Popular ata o golpe militar viran moitos cambios e como iso se truncaba", sinalan desde Nemedon. "Evidentemente habÃa tamén relacións familiares e de veciñanza, pero en xeral habÃa moitÃsima xente que querÃa que caese Franco". "Temos a sensación de que hai moita xente que aÃnda non se fixo visible, foinos bastante difÃcil encontrar enlaces", recoñece Faxil. No entanto, "A cidade da selva" conseguiu reunir unha boa cantidade de guerrilleiros e mais de enlaces a contar a súa historia.
A memoria
AÃnda que moitos caeron en combate, os que sobreviviron conseguiron exiliarse ou voltaron nalgún momento facer unha vida máis ou menos normal. "Os guerrilleiros que contactamos teñen agora unha vida común. Continúan a ser xente de esquerda pero viven con familia, integrados na súa comunidade e xeralmente son moi respectados", explica Faxil. "En xeral teñen moitÃsimo sentido do humor e no queren que se lles considere heroes, eles insisten en que tomaron as armas ou se fixeron enlaces porque lles parecÃa que era o xusto". AÃnda que unha primeira montaxe do documental se puido ver este mesmo mes na xornadas de Fene "Non deas ao esquecemento: a nosa memoria (1936-1978)", aÃnda quedan por rodar algunhas escenas. "Imos ir gravar na zona onde estaba a Cidade da Selva. Esta era un cuartel guerrilleiro onde a comezos dos anos corenta se realizou o Congreso da Selva". Este encontro reuniu máis dun cento de fuxidos de toda a Galicia e mais do Bierzo. "Cando tentamos ir non puidemos chegar, agora imos voltar en maio. A xente da zona din que quedan só unhas chozas, e nós queremos ir con algún dos guerrilleiros". Teremos entón que agardar aÃnda un meses para podermos ver este lugar e coñecermos estas historias do monte.
A idea de facer un documental sobre a guerrilla xurdiu cando Pilar Faxil e Helena Villares, de Nemedon Audiovisual, se encontraban facendo "A palabra no tempo", unha serie documental que recollÃa a tradición oral galega. "AÃnda que non tocábamos o tema da Guerra Civil, foron aparecendo espontaneamente historias, e a partir do segundo capÃtulo fomos preguntando sobre este tema", explica Faxil. Canda a isto, a responsable deste proxecto recoñece un certo interese previo. "TÃñamos a impresión de que a historia non era como nola contaran no colexio. Os meus propios pais contaban de falaxinstas, de xente escapada...". A participación nas xornadas que se celebraron arredor da guerrilla en 2002 en Catoira acabou de as poñer en marcha.
Breve resumo
Detrás da figura dun guerrilleiro habÃa biografÃas do máis dispar. Desde labregos que nalgún momento participaran nas loitas agrarias, mariñeiros vencellados ao daquela poderoso sindicalismo do sector, mestres perseguidos, obreiros comunistas e mesmo liberais partidarios da república a quen un dÃa se lles deu o aviso de que a súa vida corrÃa perigo. Coñecidos nun primeiro momento como "fuxidos", comezaron unha existencia clandestina e a miúdo solitaria na que o principal obxectivo era a supervivencia. Aos, poucos cristalizou coma noutros lugares do Estado, a formación dun movemento organizado cunha ampla rede información e de apoios que lle que permitirÃa sobrevivir á propia Guerra Civil. Foi en 1944 canso se creou o Corpo de Guerrillas de Castela e León, promovido polo PCE e con catro agrupacións organizadas. Canda a elas sobreviviron aÃnda outros fuxidos fóra da órbita comunista. A presión policial e militar, canda a decisión do PCE en 1949 de abandonar a estratexia guerrilleira foi afogando este colectivo. De calquera xeito foi en 1965 cando caeu o último destes fuxidos, o famoso "Piloto".
Bandidos e heroes
Desde a sociedade tradicional os guerrilleiros convertéronse en personaxes temidos, perigosos e sanguinarios tal e como dicÃa a propaganda oficial. E ao tempo tamén nunha caste de xusticeiros que vingaban os excesos do novo réxime. "O bailarÃn", "GardarrÃos", "Curuxas", "Foucellas", Gayoso, Seoane ou Manuel Ponte comezaron a protagonizar historias e mesmo romances coas súas fazañas. "HabÃa unha historia interesada de facer dos guerrilleiros bandidos ou modernos `Robin Hoods´", explica Faxil. "Iso é tamén unha historia interesada en lles tirar o contido polÃtico á guerrilla". Entre as actividades destes grupos armados están a queima de concellos, atracos bancarios, asasinato de falanxistas, gardas civÃs e confidentes e mesmo a demolición dalgunha ponte ou asaltos a instalacións militares.
A mobilización
Na Gran Enciclopedia Gallega cÃfranse en más de tres mil as persoas vencelladas deste xeito aos grupos armados e contabiliza ata 350 guerrilleiros, aÃnda que as cifras varÃan moito segundo os diferentes autores. "A xente que entrevistamos din que, aÃnda que podÃan ser seis mil persoas no monte en todo o Estado, que se debe ter en conta a extensa rede social que tiñan. Debemos pensar que só en 1946 foron detida 220 persoas acusadas deste cargos, e que nese mesmo ano a Garda Civil recoñecÃa a existencia de infiltrados nos propios corpos militares. O historiador Bernardo Máiz, que achegou asesoaramento para o documental, asegura que era posible para un guerrilleiro ir desde Valdeorras ata Ferrol parando en casas seguras. "Os enlaces facÃan labores de apoio que Ãan desde comprarlles comida ata gardarlles as armas, recibirlles o correo, facer agochos nas súas casas ou mesmo espionaxe" sinala Faxil. A maior parte das veces eran mulleres, como a coñecida Henriqueta Otero, as que desempeñaban este labor. "Pensábase que pasaban máis desapercibidas, pero cando as collÃan actuaban moito máis duramente contra elas que contra os homes", lembra esta documentalista. "É algo que aÃnda hai que estudar, ese papel das mulleres na guerrilla, estamos a pensar en facer un documental sobre iso". HabÃa mesmo casos, como de Fina Gallego, en que as mulleres participaron na guerrilla en sÃ. "Falamos con ela para o documental pero non chegou a velo, morreu o pasado decembro", lembran desde Nemedon.
A polÃtica e o silencio
Detrás desta intensa actividade habÃa, segundo aseguran as responsables do documental, unha grande motivación polÃtica. "O mesmo que os guerrilleiros, na maior parte dos casos os enlaces traballaban porque querÃan que voltase a República. Desde a vitoria da Fronte Popular ata o golpe militar viran moitos cambios e como iso se truncaba", sinalan desde Nemedon. "Evidentemente habÃa tamén relacións familiares e de veciñanza, pero en xeral habÃa moitÃsima xente que querÃa que caese Franco". "Temos a sensación de que hai moita xente que aÃnda non se fixo visible, foinos bastante difÃcil encontrar enlaces", recoñece Faxil. No entanto, "A cidade da selva" conseguiu reunir unha boa cantidade de guerrilleiros e mais de enlaces a contar a súa historia.
A memoria
AÃnda que moitos caeron en combate, os que sobreviviron conseguiron exiliarse ou voltaron nalgún momento facer unha vida máis ou menos normal. "Os guerrilleiros que contactamos teñen agora unha vida común. Continúan a ser xente de esquerda pero viven con familia, integrados na súa comunidade e xeralmente son moi respectados", explica Faxil. "En xeral teñen moitÃsimo sentido do humor e no queren que se lles considere heroes, eles insisten en que tomaron as armas ou se fixeron enlaces porque lles parecÃa que era o xusto". AÃnda que unha primeira montaxe do documental se puido ver este mesmo mes na xornadas de Fene "Non deas ao esquecemento: a nosa memoria (1936-1978)", aÃnda quedan por rodar algunhas escenas. "Imos ir gravar na zona onde estaba a Cidade da Selva. Esta era un cuartel guerrilleiro onde a comezos dos anos corenta se realizou o Congreso da Selva". Este encontro reuniu máis dun cento de fuxidos de toda a Galicia e mais do Bierzo. "Cando tentamos ir non puidemos chegar, agora imos voltar en maio. A xente da zona din que quedan só unhas chozas, e nós queremos ir con algún dos guerrilleiros". Teremos entón que agardar aÃnda un meses para podermos ver este lugar e coñecermos estas historias do monte.