Desde Carlos Velo ata as productoras actuais, Galicia conta cunha modesta produción documental

Para os que son novos, parece que o documental é ese xénero gamberro que descubreu Michael Moore coas súas críticas ao goberno de Bush. Para os que non son tan novos, o documental é esa forma de achegamento á realidade mediada polo celuloide feito por clásicos como Grierson ou Flaherty. No noso país, os 25 títulos que sairán das productoras ao longo deste ano amosan que estamos na onda documental que respira o xénero. Pero todo tivo unha orixe que non debe esquecerse.

Estes días desenvólvese en Málaga unha nova edición do Festival de Cine. Entre o programa podemos ver “Diario dun Skin” (Filmanova) un documental baseado no libro homónimo que conta a historia dun xornalista infiltrado nunha banda de ultradereita. Un dos múltiples traballos do xénero que teñen as productoras galegas hoxe en día. Por exemplo, nos últimos premios Mestre Mateo (MM’04) houbo que facer unha división entre longametraxe documental e documental debido á gran proliferación de traballos. Dos títulos presentados ao certame tres chegaron ás carteleiras: “Camiño de Santiago, A Orixe” , “Tres no camiño”, “Un bosque de música”, aínda que a súa pervivencia foi bastante curta xa que non aguantaron dúas semanas en cartel. No caso do traballo de Margarita Ledo, “Santa Liberdade”, a actividade da súa directora foi determinante para que a produción fose vista en diferentes escenarios de todo país (basicamente nos festivais e congresos do país).

As orixes
O audiovisual galego súmase ao carro da “fiebre documental” que se desenvolve en todas as cinematografías, aínda que cun punto de vista comercial que buscan na televisión (moito menos nas salas cinematográficas) unha saída para estes traballos e que son herdeiros dunha traxectoria que se cultiva desde primeiros do século XX.

Fernando Redondo, profesor de Comunicación Audiovisual da Universidade de Santiago de Compostela, asegura que é moi difícil de datar o primeiro traballo deste xénero no noso país. “Para Galicia, comenta Fernando, adóitase falar da escola documental ourensá que conta con tres nomes destacados: Carlos Velo, Antonio Román e Xosé Suárez”. Os dous primeiros eran amigos desde o instituto e compartían inquedanzas comúns, entre elas o cine. Foron influídos polos traballos que estaban a desenvolver Robert Flaherty (creador do primeiro documental) e todos os postulados do cinema documental ruso, cuxas influencias son visibles nos seus traballos.

Na filmografía de Carlos Velo (Cartelle, Ourense, 1909-1988) destaca “Galicia/Finisterre” e “Santiago de Compostela/Saudade” producións que teñen dous nomes e das que só se conserva a primeira. Velo é case unha autoridade en materia cinematográfica do noso país, ata tal punto que segundo nos explica Fernando (que ten feito a súa tese de doutoramento sobre a súa figura) críticos da capital eloxiaron os seus traballos e os puxeron como exemplo a seguir no campo documental. No caso de Xosé Suárez, o seu traballo máis destacado foi “Mariñeiros”, do que Fernando asegura que “é máis un mito que unha realidade. Suárez é sobre todo un fotógrafo e traballará moito nesta faceta no cinema arxentino pero desa película só quedan unha cantas fotos que serviron para alimentar a fantasía dunha suposta obra mestra que ninguén viu”

Na teorización do documental como tratamento creativo da realidade (tal e como expuxeron os teóricos do xénero) non houbo no noso país (nin no estado español) practicamente nada. Neste sentido, Fernando Redondo apunta que hai que “ter en conta que Román e Velo vivían e traballaban en Madrid e viñan nas vacacións a facer as súas películas”.

Por outra banda, aquí tampouco houbo unha publicación que servise de altofalante entre todos os interesados no mundo do cinema. O máis parecido que houbo foi a revista coruñesa “Radio y cinema”, de corte decididamente franquista, que sae en plena guerra civil e que logo se traslada a Madrid (onde cambia de nome a “Radiocinema”).

Despois destes inicios desenvolveuse no noso país un cinema de correspondencia entre o noso país e a diáspora na emigración. Tratábase dun tipo de traballos de corte noticiario e de actualidade que servían para por en contacto o que sucedía en ambas partes e nos que destacou o traballo desenvolvido por José Gil (á fronte da productora Galcia Cinegráfica) e os irmáns Barreiro (que eran propietarios da produtora Folk). Foi o xermolo do documental que se recuperaría desde os anos cincuenta e no que participaron, ademais da xente do país, nomes como o valenciano Llorenç Soler e que se dedicaron a achegarse á situación da realidade galega.

Por último, as iniciativas
Nos anos setenta, coas Xociviga e posteriormente cos festivais de cine que se foron creando no noso país (sobre todo Festival de Cine de Ourense) houbo un tímido achegamento ao documental. Galicia non foi allea ao auxe do xénero en todo o mundo, tanto a nivel de produción (as produtoras comezaron a facer cada vez máis documentais) como de interese institucional. Desde que o audiovisual galego é un sector estratéxico por lei, fomentouse a produción de todos os xéneros (especialmente a animación). O Consorcio Audiovisual Galego iniciou o ano pasado un programa de recuperación e distribución do documental. Tratábase de “Docs Galicia” e que consistía nun catálogo promocional, cunha escolma dos mellores documentais do país e que se comprometía facer chegar aos festivais e foros especializados do xénero como o Mercadoc de Málaga e DocsBarcelona.

Polo demais, este ano celebrouse a primeira edición do festival de documentais de Tui, o Play Doc, que foi a última dunha serie de iniciativas que marcaban o xénero. O documental está de moda.