Ada Paz Andrade, rebelde con ciencia

Quería seguir os pasos do seu tío Javier Andrade, director do Sanatorio Marítimo da Lanzada ata a guerra, pero a sua nai vía a medicina pouco propia dunha muller, así que Ada Paz Andrade (Pontevedra, 1928) desbotou a sua vocación e acabou na Facultade de Ciencias Químicas de Santiago. Quizais por iso primeiro se fixo a “rebelde” e estudou pouco. Pero axiña a rebeldía empregaríaa para rachar moitos estereotipos e abrirse camiño con paso firme na ciencia. Aos seus 86 anos, a primeira profesora adxunta da facultade de Ciencias e a primeira catedrática da Facultade de Física, é toda unha autoridade no campo de termodinámica, segue a publicar a súa investigación en revistas internacionais como profesora ad honorem. Nuns días deixa definitivamente o campus por imperativo legal, pero Ada segue a ser a científica rebelde e chea de enerxía que a converteu en pioneira en tantas cousas.

Como lembra a Universidade dos tempos en que comenzou a ser profesora e investigadora?
Cando comencei a estudar, no ensino universitario había profesores de todo tipo: a moitos fusiláronos ou morreron na Guerra Civil, outros escaparon ao extranxeiro, ou botáronos fóra, pero outros chegaron doutras universidades represaliados, moitas prazas cubrironse con ex-combatentes, así que podías ter profesores bos, malos ou moi malos. O que non había era o costume de que os alumnos foran preguntar o que non entendían aos despachos.
Pero vostede non reproduciría iso como profesora.
Os profesores novos fomos cambiando ese nefasto costume. Eu, por exemplo, tiña a porta aberta para recibir a todos os que quixeran vir preguntar e ver os exames que fixeran. Naqueles tempos – falo de finales dos anos 50– podía haber 600 alumnos matriculados na matería Física Xeral, divididos en grupos de cen (...). O máis importante é que eu me poñía á súa disposición, dicíalles que me trataran de ti cando falaran comigo e que podían vir a meu despacho cando tivesen dúbidas. Nada que se parecese ao que eu tivera que aturar, baseado na máxima al alumno y al gorrión, pólvora y perdigón.
Imaxino que tampouco abondaba a formación científica práctica.
De prácticas, case nada, non había laboratorios, eran moi pobres.
E apenas se facía investigación, claro.
De investigación, máis do mismo, pero tirando a menos. Os ministros da época non se preocupaban pola universidade. Non había cartos para iso. O final da II Guerra Mundial estaba bastante próximo e mentres en Francia, Inglaterra e o resto de Europa se investían grandes cantidades de cartos en reconstruír e facer novos laboratorios, para Franco a universidade e a investigación eran unha molestia, expedía os títulos de licenciados e doutores pero non se preocupaba de que fose mellor.
Pero habería algunhas excepcións, non?
En Santiago, concretamente en Químicas, había un profesor, don Ignacio Ribas, que era a excepción que confirma la regra. Non só era un gran docente -eu saía da clase coa lección case sabida- senón que tamén investigaba. Tiña unha gran cantidade de doutorandos e ao rematar a tese colocábaos na industria. O malo é que don Ignacio era machista e non quería mulleres no laboratorio. Eu ao terminar pensei en falar con el, pero dado o panorama, como me gustaba moito a enxeñaría química, falei co profesor Joaquín Ocón, que me aceptou no acto. Souben despois por un coñecido en común que don Ignacio me aceptaba no seu laboratorio, pero xa me comprometera.
Veu axiña que quería dedicarse a investigar na universidade ou explorou outras vías?
Cando acabei a carreira quería ser química de fábrica e escribín a unha empresa inglesa que estaba afincada no porto franco de Barcelona. Dixéronme que me aceptaban e que me pagarían 7.000 pesetas ao mes, un soldazo, porque eu gañaba aquí 1.600 pesetas. Pero non me acabou de convencer porque me dicían que traballaría no laboratorio facendo bibliografía e que o de ser químico na fábrica xa se vería. Así que quedei en Santiago e traballei na tese. Despois continuaría co profesor don José Casanova, o primeiro catedrático de Física en Santiago dende a morte do profesor Zurimendi, que reclamou para seu departamento os profesores adxuntos de física. E eu era de física, así que sen abandonar a tese co profesor Ocón, fun traballar aos laboratorios de física.
Como xurdiu a oportunidade de ir traballar ao Instituto de Microcalorimetrie et Termogenese de Marsella?
A miña tese consistía en mesturar dous líquidos orgánicos e ver como reaccionaban nesa mestura, algo que ten que ver, por exemplo, co proceso de limpeza de tubaxe nas fábricas, entre outras moitas cousas. Aquí tiña un calorímetro que non había quen o fixese funcionar, ¡nin eu! Sempre había unha pinga de auga, que proviña do termostato, que estragaba cada experimento, era unha desesperación. O profesor Casanova recomendoume marchar a Marsella; conseguín unha das bolsas da Fundación Juan March, que eran moi boas, e alí desenvolvín en catro meses toda a parte experimental da tese.
E tamén fixo amizade co profesor Calvet, o pai da microcalorimetría.
Si, fixen. Cando lle expuxen os meus problemas, regaloume dúas termopilas para facer aquí un microcalorímetro e os planos para montalo e facerlle o termostato. Así comencei a construír en Santiago os primeiros microcalorímetros.
De regreso de Francia converteuse de feito na introdutora da microcalorimetría na Península Ibérica. Que permite esta tecnoloxía?
Permite medir a enerxía liberada ou absorbida por calquera proceso que se realice no interior dunha das dúas termopilas do microcalorímetro, con gran precisión. Por poñer un exemplo esaxerado, se introduces unha mosca na célula laboratorio (a outra e a testemuño), na escuridade total e encerrada alí, pode detectarse que ocorre, se está voando ou en repouso, ou durmindo, que enerxía gasta en poñer ovos, etcétera. A microcalorimetría úsase en bioloxía, en química, en medicina e sempre que se necesite coñecer a enerxía liberada ou absorbida nun proceso que se quera medir con alta precisión.
Segue sendo décadas despois unha tecnoloxía viva?
Si, non foi superada, é unha xenialidade. O microcalorímetro Calvet está deseñado de tal xeito que non vai ser superado nunca dentro do rango para o que foi feito. O profesor Calvet poderían terlle dado un Premio Nobel polo seu invento.
A través do profesor Calvet coñeceu ao profesor Skinner, da Universidade de Manchester, con quen tamén colaboraría durante máis de 26 anos. Tivo que seguir suplindo en Inglaterra a falta de medios da universidade galega?
Claro, ¡se aquí non había un can para facer investigación! Pero eu procurei facer en Santiago o que fixera fóra e montei un bo laboratorio. Ata onde eu sei, son a única catedrática española de físicoquímica que traballou como tal na Universidade de Manchester. O primeiro ano sabático para ir alí pedino no curso 1974-1975 e volvín todos os anos durante 26. Se podía, quedaba seis meses, nunca menos de catro. E enteiros botei dous anos sabáticos.
Manchester foi un refuxio en certo modo despois dunha inxusta oposición. Por que a
discriminaron? Por ser muller?
Non, pesou a política. Non había comparación entre os méritos do outro aspirante e os meus, pero querían suspenderme e non me deixei, retireime no último exame, que por aquela época eran en Madrid. Eu non era “politicamente correcta”, non era franquista, e polo tanto non podía ser catedrática.
En Manchester tamén iniciou unha nova liña de investigación, xa cos 60 anos feitos, pensando na súa terra: un sistema que subministra un índice de perigo de incendios forestais, e que foi empregado durante anos pola Xunta. Como xurdiu o proxecto?
Durante a vaga de incendios que sufriu Galicia no ano 1989 estaba alí. Deixei o que estaba a facer e xuntei 42 especialistas. Unha delas era a científica da Academia de Ciencias de Moscova que fixera, tras o accidente de Chernobil, o sistema experto que indicaba o índice de perigo segundo a onde se dirixisen as nubes radioactivas. A miña idea era crear un sistema que cunha tecnoloxía similar funcionara para predicir o risco de incendios forestais. O sistema ten en conta as condicións meteorolóxicas, os ventos, o estado da vexetación... E conta tamén cun histórico do comportamento do lume nos montes de Galicia, datos de incendios dende que se rexistran, dende os anos 60, e cos rexistros das condicións meteoloróxicas no mesmo tempo. Montei un equipo fantástico, coa participación do Consejo Superior de Investigaciones Científicas, coa profesora Tarsy Carballas; das universidades de Valladolid, Vigo e A Coruña, cos profesores José Luis Casanova, Legido e Jiménez Cuesta, respectivamente; o profesor Staiko Kolev, o xefe do servizo meteorolóxico de Bulgaria, e José Antonio Vega, do Centro de Investigacións Forestais de Lourizán (Xunta de Galicia).
Como ad honorem non recibe remuneración, pero segue vindo traballar cada día á Facultade de Física. En que investiga nestes momentos?
O que estamos a facer é de interese enxeñeril, para fábricas, onde sempre estiven. Iso nunca o abandonei, e por iso traballei en microcalorimetría e niso me centrei tamén en Manchester, aínda que en Inglaterra traballaba máis na acción dos deterxentes sobre determinadas substancias, ou nos aditivos da gasolina durante a crise do petróleo. Sempre traballei en cousas importantes para o mundo industrial en cada momento: determinación das enerxias de enlace para poder establecer as fórmulas dos complexos organometálicos dos metais de transición, entalpias de interacción entre polipéptidos catiónicos e os alkilsulfatos, interaccións da urea con proteínas globulares, interaccións de deterxentes coa catalasa… É imposible que nunha entrevista que debía ser curta lle diga todo o que fixen fóra e o que fixen e aínda estou facendo aquí (cerca de 300 traballos de investigacion publicados), onde tiven unha gran cantidade de colaboradores, que agora son catedráticos de universidade, ao igual ca en Inglaterra. Cando estaba alá, ás veces tiña que vir dous ou tres días a semana para ocuparme deles e sacalos dalgún problema técnico ou doutra índole, pero daquela eu era nova e non me importaba voar o que fixese falta.
Non puido estudar Medicina, como era o seu desexo. Se hoxe volvese a empezar...
Volvería facer todo o que fixen, exactamente igual.
Daquela hoxe está satisfeita coa escolla científica que fixo?
Non me arrepinto de nada. Imitando a Edith Piaf, Je ne regrette rien! (ri).